مقدمه
امروزه با توجه به افزایش شیوع و گسترش عفونتهای مقاوم بیمارستانی و کاندید شدن تعداد زیادی از بیماران بستری در این بخشها برای دریافت آنتیبیوتیک، مصرف صحیح داروها در این بیماران از اهمیت بالایی برخوردار است (1). استفاده نادرست و بیشازاندازه از آنتیبیوتیکها باعث گسترش روزافزون مقاومت دارویی شده، بهطوری که امروزه مصرف غیرمنطقی آنتیبیوتیکها یکی از دلایل مهم افزایش ناخوشی و مرگومیر و بالارفتن هزینههای مراقبت از بیماران است (2, 3).
استفاده منطقی از داروها یکی از ارکان اصلی دستیابی به بهترین روش دارودرمانی بیماران میباشد. طبق تعریف ارائهشده توسط سازمان بهداشت جهانی ([1]WHO)، استفاده منطقی از داروها مستلزم این است که "بیماران داروهای متناسب با نیازهای بالینی خود را، در دوزهایی که مطابق با نیازهای شخصی آنها باشد، برای مدت زمان کافی و با کمترین هزینه برای آنها و جامعه خود دریافت کنند (4). طبق گزارشات WHO، درسراسر جهان تقریباً 50% داروها بهصورت نامناسب تجویز، توزیع، یا فروخته میشوند و از طرفی حدود 50% بیماران از داشتن دارودرمانی مناسب محروم میمانند. از اینرو، داشتن توجه ویژه به استفاده منطقی از داروها بسیار حائز اهمیت میباشد (5).
از مهمترین عوارض و مشکلات تجویز نادرست آنتیبیوتیک، ایجاد مقاومت میکروارگانیسمها نسبت به آن است (6). امروزه مقاومت آنتیبیوتیکی از بزرگترین تهدیدات بهداشت جهانی و امنیت غذایی است که بهطور طبیعی رخ میدهد، اما استفاده نادرست از آنتیبیوتیکها این روند را تسریع میکند و منجر به طولانیشدن اقامت در بیمارستان، هزینههای پزشکی بالاتر و افزایش مرگومیر میشود (7). بحران مقاومت به آنتیبیوتیکها با عواملی اعم ازمصرف بیرویه، تجویز نامناسب، و فقدان صنعت آنتیبیوتیکهای جدید مرتبط میباشد که میتواند جان میلیونها انسان را به خطر بیندازد (8). برای جلوگیری یا کاهش مقاومت بایستی تجویز آنتیبیوتیک درست و علمی باشد و در تجویز آن فاکتورهایی مثل نوع میکروارگانیسم، دوز دارو، نوع و مدت زمان مصرف آنتیبیوتیک، راه تجویز آن و فاکتورهای دیگری را مد نظر داشت (9, 10).
تیکوپلانین یک آنتیبیوتیک باکتریوسیدال گلیکوپپتیدی است. تأثیر این دارو در انواع وسیعی از عفونتها از جمله عفونتهای پوست و بافت نرم و دستگاه ادراری، دستگاه تنفسی، استخوان، مفاصل، سپتیسمی، اندوکاردیت و حتی بهصورت اندوپریتوئن در پریتونیت بیماران دیالیزی به اثبات رسیده است. از عوارض این دارو میتوان به تب، راش، خارش، اسهال و استفراغ و بهصورت نادرتر اختلال عملکرد کبد، کلیه، ترومبوسیتوپنی، لکوپنی و اتوتوکسیسیته اشاره کرد (11). از طرفی، افزایش عفونتهای مقاوم به ونکومایسین در تمام دنیا بهعنوان یک مشکل جدی مطرح و بدین ترتیب نیاز به یافتن جایگزین مناسب و مطمئن و همچنین محدودکردن مصرف ونکومایسین از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. امروزه تیکوپلانین کاربرد وسیعی در درمان استافیلوکوک مقاوم به متیسیلین و نیز جهت درمان کووید-19 دارد (12).
WHO تعدادی دستورالعمل بالینی (گایدلاین) را بهعنوان یک استراتژی نظارتی برای بهبود الگوی مصرف دارو پیشنهاد کرده است. این گایدلاینها از طریق بهحداقلرساندن تجویز نامناسب دارو، باعث کاهش هزینه و مدیریت منابع دارویی میشوند (13). ارزیابی مصرف دارویی ( [2]DUE) یک سیستم ارزیابی منظم، درحالپیشرفت و براساس معیارهای استاندارد است که کمک میکند از کاربرد صحیح دارو مطمئن شویم. DUE میتواند طریقه تجویزکردن و یا مدیریتکردن تجویز یک دارو (علت تجویز، دوز، تداخلات دارویی و...) را ارزیابی کند (14, 15). یکی از دلایل افزایش بروز اشتباه در تجویز صحیح و قاعدهمند آنتیبیوتیکها، عدم توجه به پروتکلهای درمانی و استانداردهای جهانی در تجویز آنتیبیوتیکها میباشد. مطالعات ارزیابی مصرف داروها میتوانند در بهبود کنترل عفونتها مفید باشند (16). بنابراین به دلیل اهمیت و خطآخربودن این دارو و دیگر موارد ذکرشده، تجویز آن باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد. برای تحقق این امر لازم است یک پروتکل درمانی دقیق و جامع برای بیمارستانها تدوین گردد.
به همین منظور بر آن شدیم که الگوی مصرف تیکوپلانین را در بیماران بستری در بیمارستانهای آموزشی بیرجند در سال 1401 و 1402 بررسی کنیم. پس از شناسایی الگوی مصرف آنتیبیوتیکها میتوان اقدامات مداخلهای بهمنظور بهبود وضعیت تجویز آنها انجام داد تا ازعوارض خطرناک ناشی از مصرف نادرست این آنتیبیوتیکها کاسته شود.
روش تحقیق
جمعیت مورد مطالعه و روش جمعآوری دادهها
این مطالعه توصیفی گذشتهنگر بر روی تمامی بیماران بستری دریافت کننده داروی تیکوپلانین در بیمارستانهای آموزشی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال 1401 و 1402 انجام شد.
در این مطالعه اطلاعات مورد نیاز بیماران براساس اهداف مطالعه شامل نحوه و نوع درمان (تجربی یا براساس آنتیبیوگرام)، عوارض مصرف دارو، میزان دوز، مدت زمان تجویز، علت تجویز، نوع مصرف و طول مدت مصرف، نوع بخش و آنتیبیوتیکهای مصرفی همراه جمعآوری شد. با توجه به این که جهت تجویز تیکوپلانین پروتکل کشوری وجود ندارد، از پروتکل تدوینشده توسط انجمن بیماریهای عفونی آمریکا (IDSA [3]) و انجمن داروسازان سیستم سلامت آمریکا ([4]ASHP) برای جمعآوری اطلاعات استفاده شد. اطلاعات موردنیاز از گزارشات پزشکی، شرححال بیمار، دستورات پزشک (نسخه)، گزارشات پرستاری و نتایج آزمایشگاهی موجود در پرونده بیماران استخراج شد.
تجزیه و تحلیل آماری
پس از جمعآوری و ورود دادهها در نرمافزار SPSS نسخه 26، نتایج توصیفی برای متغیرهای کمی بهصورت میانگین (انحراف معیار) و برای متغیرهای کیفی بهصورت فراوانی (درصد) محاسبه و گزارش شد.
یافتهها
بررسی مشخصات دموگرافیک افراد مورد مطالعه
در این مطالعه 73 بیمار دریافت کننده داروی تیکوپلانین شامل 36 نفر مرد (49 %) و 37 نفر زن (51 %) مورد بررسی قرار گرفتند.
از نظر سنی، این بیماران با میانگین سنی 90/17± 26/64 سال (حداقل سن 22 و حداکثر 99 سال) وارد شدند. شایعترین شرایط بالینی منجر به تزریق تیکوپلانین بهترتیب پنومونی با شدت زیاد (Severe pneumonia) (73%)، سپسیس (9/32%) و عفونت دستگاه ادراری (4/5%) بودند. میانگین مدت زمان درمان با تیکوپلانین 93/8±62/9 روز بود (حداقل 3 روز و حداکثر 65 روز).
براساس جدول یک، در 7/87% از موارد درمان با تیکوپلانین براساس نتیجه تست آنتیبیوگرام بود. همچنین در 8/43% بیماران کشت میکروبیولوژیکی 72 ساعت بعد از تجویز تیکوپلانین نیز انجام شد.
در رابطه با دوز بارگیری در ۱۱% از موارد دوز بارگیری تیکوپلانین، با مقدار صحیح برای بیمار گذاشته شده بود (400 میلیگرم هر 12 ساعت تا سه دوز). همچنین دوز نگهدارنده با توجه به اندیکاسیون مصرف دارو نیز در 54 بیمار (۷۴%) با دوز صحیح برای بیمار تجویز شده بود. بر اساس نتایج به دست آمده، در 3/87 % بیماران تیکوپلانین با تجویز پزشک محترم متخصص داخلی برای بیمار تجویز شده بود.
نتایج این مطالعه نشان داد 67 بیمار (8/91%) در بخش مراقبتهای ویژه (ICU[5]) بستری بودند. همچنین بررسی پیامد بیماران نتایج مطالعه نشان داد، در بین بیماران دریافت کننده داروی تیکوپلانین 42 بیمار (5/57%) در حین بستری فوت کردند، ۹ بیمار (3/12%) از بخش مراقبتهای ویژه به بخش منتقل شدند و ۲۲ بیمار (2/30%) نیز از بیمارستان ترخیص شدند.
شایعترین ارگانیسمهای گزارششده در کشت نمونه بیماران بهترتیب استافیلوکوک اورئوس (42 بیمار، 5/57%)، استرپتوکوک پنومونیه (13 بیمار، 8/17%) و استافیلوکوک اپیدرمیتیس (5 بیمار، 8/6%) بودند.
همچنین اکثر بیماران (51 نفر، 9/69%) حین مصرف تیکوپلانین، مروپنم دریافت میکردند (نمودار۱).
جدول۱- ویژگیهای درمان با تیکوپلانین در بیماران مورد مطالعه
مشخصات |
زیرگروه |
(درصد) تعداد |
|
بهصورت تجربی |
(3/12 %) 9 |
|
عدم دریافت دوز بارگیری |
(15 %) 11 |
(11 %) 8 |
||
(74 %) 54 |
||
دوز نگهدارنده تیکوپلانین |
دوز نگهدارنده صحیح |
(74 %) 54 |
(26 %) 19 |
نمودار۱- آنتیبیوتیکهای مصرفی بیمار همزمان با تیکوپلانین
جدول۲- میزان فیلتراسیون گلومرولی (GFR) در بیماران مورد مطالعه
مشخصات |
زیرگروه |
(درصد)تعداد |
تنظیم دوز کلیوی |
|
|
|
نیاز به تنظیم دوز ندارد |
|
(5/20 %) 15 |
- دوز بارگیری: مشابه GFR>80 |
|
|
(8/17 %) 13 |
- دوز بارگیری: GFR>80 |
|
|
(4/5 %) 4 |
- دوز بارگیری: GFR>80 |
GFR: Glomerular filtration rate
در 9/95 درصد (۷۰ بیمار) بیماران عملکرد کلیه قبل از تجویز تیکوپلانین ارزیابی شد (بررسی سطح سرمی BUN[6] و کراتینین). براساس نتایج، 45 نفر از بیماران دارای GFR بالای ۸۰ mL/min/1.73 m2 بودند که نیاز به اصلاح دوز ندارند و 32 نفر GFR زیر 80 داشتند که که در هیچ یک از موارد دوز دارو بر اساس GFR تنظیم نشده بود (جدول ۲).
عوارض دارویی (وجود سمیت کلیوی، کبدی و یا هر نوع عارضه ثانویه تیکوپلانین مانند ترومبوسیتوپنی) و تداخلات دارویی تیکوپلانین بهترتیب در 12 بیمار (4/16%) و 7 بیمار (5/9%) مشاهده گردید.
طبق این مطالعه، فقط در 4 نفر(4/5%)، تجویز تیکوپلانین با در نظر گرفتن معیارهای مورد بررسی (اندیکاسیون مصرف دارو، دوز بارگیری، دوز نگه دارنده، ارزیابی کشت قبل از تجویز دارو، ارزیابی کراتینین قبل از تجویز دارو و تنظیم دوز دارو بر اساس GFR) منطقی و طبق پروتکل انجام شده است و در 48% بیماران یک مورد از معیارهای پروتکل که اغلب شامل دوز بارگیری است، تجویز صحیح انجام نشده است.
بحث
امروزه یکی از دلایل افزایش بروز اشتباه در تجویز صحیح و قاعدهمند آنتیبیوتیکها، عدم توجه به پروتکلهای درمانی و استانداردهای جهانی در تجویز آنتیبیوتیکها میباشد. لذا مطالعه ما با هدف بررسی الگوی مصرف تیکوپلانین در بیماران بستری انجام شد. در این تحقیق تعداد 73 بیمار دریافتکننده داروی تیکوپلانین که در بیمارستانهای آموزشی بیرجند در سال 1401 و 1402 بستری بودند مورد بررسی قرار گرفتند.
براساس نتایج مطالعه حاضر، درمان با تیکوپلانین در 7/87% موارد براساس آنتیبیوگرام شروع شده و در 3/12% موارد درمان با این آنتیبیوتیک بهصورت تجربی آغاز شده بود. از بین بیمارانی که دوز بارگیری این دارو را دریافت کرده بودند، در حدود 15% موارد دوز بارگیری دریافت نشد و ۷۴% موارد به صورت نادرست بود و در ۱۱% دوز بارگیری ۶ تا ۱۲ میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن هر 12 ساعت برای 3 دوز تجویز شد که صحیح میباشد. همچنین دوز نگهدارنده تیکوپلانین نیز در حدود 26% موارد بهصورت نادرست برای بیماران تجویز شده بود که 73% از این موارد به دلیل عدم اصلاح بر اساس GFR بود. لازم به ذکر است که دوز بارگیری صحیح تیکوپلانین در بزرگسالان بهصوت ۶ تا ۱۲ میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن هر 12 ساعت برای 3 دوز، سپس دوز نگهدارنده ۶ تا ۱۲ میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن به صورت هر ۲۴ ساعت میباشد (17).
بهطور کلی مطالعات کمی وجود دارند که بهطور اختصاصی به بررسی نحوه مصرف منطقی تیکوپلانین در مراکز درمانی پرداخته باشند. همراستا با نتایج مطالعه حاضر، در مطالعهای که توسط Hajialigol و همکاران در یک مرکز بزرگ دانشگاهی در اصفهان طی سالهای 2018-2017 انجام شد، نشان داده شد که تجویز غیرمنطقی تیکوپلانین نسبتاً بالاست. این مطالعه بیان میکند تجویز تیکوپلانین تنها در 9/21% با گایدلاینهای مربوطه همخوانی داشته است (18). همچنین در مطالعهای دیگر که در سال 2016 در مرکز قلب شهید رجایی انجام شد، نحوه تجویز تیکوپلانین در بیمارانی که تحت CABG[7] قرار گرفته بودند مورد ارزیابی قرار گرفت و نشان داده شد که تیکوپلانین بیشترین میزان تجویز غیرمنطقی را در مقایسه با آنتیبیوتیکهای مروپنم، ایمیپنم و لینزولاید دارد. این مطالعه بیان میکند تجویز تیکوپلانین در 48/34% بیماران با گایدلاینهای مربوطه همخوانی داشته است (19). علل مختلفی برای توجیه متفاوتبودن درصدهای ذکر شده در مورد مصرف منطقی آنتیبیوتیکها در مطالعات مختلف وجود دارد که از جمله آنها میتوان به طراحی مطالعه، شرایط بالینی، زمان انجام مطالعه، حجم نمونه و نیز تفاوت در گایدلاینهای مورد استفاده برای تعریف تجویز منطقی آنتیبیوتیکها اشاره کرد.
در این مطالعه ارزیابی کشت میکروبیولوژیکی قبل از تجویز تیکوپلانین در 7/87% از بیماران انجام شده بود، اما ارزیابی مجدد کشت میکروبیولوژیکی در 72 ساعت پس از تجویز تیکوپلانین تنها در 2/56% بیماران انجام شده بود. اگرچه دستورالعمل مشخص و رسمی برای ارزیابی کشت میکروبیولوژیکی قبل و پس از تجویز تیکوپلانین وجود ندارد، اما معمولاً متخصصین عفونی به ارزیابی این موضوع در هنگام تجویز تیکوپلانین توجه دارند.
نتایج مطالعه حاضر نشان داد ارزیابی عملکرد کلیه قبل از تجویز تیکوپلانین در اکثر موارد اتفاق افتاده است. این موضوع به این دلیل است که تیکوپلانین غالباً در بیمارانی با وضعیت بالینی وخیمتر تجویز میشود و سنجش سطح آزمایشاتی از قبیل اوره و کراتینین که همزمان بیانگر عملکرد کلیوی نیز هستند در این بیماران بهعنوان جزئی از ارزیابی روتین این بیماران انجام میشود.
این مطالعه نشان داد ارزیابی عملکرد کلیه قبل از تجویز تیکوپلانین در اکثر موارد اتفاق افتاده است. این موضوع به این دلیل است که تیکوپلانین غالباً در بیمارانی با وضعیت بالینی وخیمتر تجویز میشود و سنجش سطح آزمایشاتی از قبیل اوره و کراتینین که همزمان بیانگر عملکرد کلیوی نیز هستند در این بیماران بهعنوان جزئی از ارزیابی روتین این بیماران انجام میشود. از طرف دیگر سنجش سطح سایر فاکتورهای آزمایشگاهی از قبیل [8]ESR، CRP[9] و [10]PCT بسته به شرایط بالینی بیماران و تشخیص پزشک معالج صورت گرفته است.
بر اساس نتایج، در 4/16 ٪ از بیماران مورد مطالعه دچار عوارض مختلف تیکوپلانین شدند. همچنین تداخلات دارویی تیکوپلانین نیز در حدود 5/9 درصد از بیماران مشاهده شد. همراستا با نتایج مطالعه حاضر، در مطالعه Hajialigol و همکاران نیز که بر روی 256 بیمار انجام شده بود، موارد اندکی از عوارض جانبی داروی تیکوپلانین (۳ مورد کاهش تعداد پلاکت و دو مورد سندروم گردن قرمز) مشاهده شد (18). بهطور کلی میتوان گفت تیکوپلانین عوارض جانبی کمتری نسبت به ونکومایسین دارد (20). شیوع سمیت کلیوی و واکنشهای دارویی در بیماران تحت درمان با ونکومایسین در مقایسه با تیکوپلانین بیشتر است (21). لازم به ذکر است که ترومبوسیتوپنی یکی از عوارض ناشایع اما مهم در بیماران تحت درمان با تیکوپلانین میباشد (22).
مطالعه حاضر نشان داد حدود 92٪ از بیماران تحت درمان با تیکوپلانین در ICU بستری بودند. همراستا با نتایج مطالعه حاضر، Hajialigol و همکاران نشان دادند تیکوپلانین در ICUبیشتر از بخشهای عمومی مورد استفاده قرار میگیرد (18). در واقع شرایط بالینی حاد بیماران تحت درمان با تیکوپلانین بهعنوان یک آنتیبیوتیک وسیعالطیف منجر به بستری این افراد در ICU میشود. از طرف دیگر، شرایط بالینی خاص حاکم بر ICU و شیوع بالاتر میکروارگانیسمهای مقاوم در این بخش منجر به استفاده بالاتر تیکوپلانین در ICU میگردد؛ بهعبارت دیگر متخصصین در این بخش بیشتر تمایل به استفاده از آنتیبیوتیکهای وسیعالطیف دارند. اگرچه در این مطالعه فراوانی شروع تیکوپلانین بهصورت تجربی یا براساس تست آنتیبیوگرام در بخشهای مختلف بیمارستانی مورد ارزیابی قرار نگرفته است، اما میتوان انتظار داشت اکثر موارد تجویز تجربی تیکوپلانین مربوط به ICU بهدلیل شک به پاتوژنهای مقاوم باشد.
مطالعهای که در بین سالهای 2017 تا 2019 بر روی بررسی نحوه تجویز آنتیبیوتیکی انجام گرفت، نشان داد که عدم تطابق تجویز آنتیبیوتیک با دستورالعملهای درمانی به روز، منجر به استفاده نامناسب از آنتیبیوتیک و در نتیجه ایجاد مقاومت آنتیبیوتیکی میشود. در این مطالعه توصیه به داشتن نظارت بر تجویز منطقی آنتیبیوتیک از راههای گوناگون از جمله ایجاد و اجرای برنامه Antibiotic stewardship (مدیریت تجویز آنتیبیوتیک) برای جلوگیری از تجویز غیرمنطقی و جلوگیری از رشد مقاومت آنتیبیوتیکی شده است (23).
نتیجهگیری
یافتههای مطالعه حاکی از عدم تناسب و تطابق لازم الگوهای تجویز مصرف منطقی فرم تزریقی آنتیبیوتیک تیکوپلانین در بیمارستان حاضر با گایدلاینها و استانداردهای موجود می باشد و تنها در 4/5 درصد موارد تجویز تیکوپلانین کاملا مطابق با گایدلاینها بوده است. توصیه به استفاده از پروتکلهای درمانی جدید و بهروز دنیا، نظارت بر نسخههای تجویزی پزشکان، برگزاری کارگاههای مصرف منطقی آنتیبیوتیکها برای پزشکان گروهای مختلف درمانی از جمله راهکارهایی است که پیشنهاد میگردد تا بتوانیم در جهت مصرف منطقی و بهینه آنتیبیوتیکها گامی مؤثر برداریم.
تقدیر و تشکّر
این مطالعه حاصل پایاننامه تحت عنوان "بررسی مصرف منطقی داروی تیکوپلانین در بخشهای بیمارستانهای آموزشی شهر بیرجند در سال ۱۴۰۲ "در مقطع دکتری عمومی در سال ۱۴۰۲ با کد پروپوزال ۴۵۷۲۸۹ میباشد که با حمایت دانشگاه علوم پزشکی بیرجند اجرا شده است.
نویسندگان مقاله از مرکزتحقیقات بیماریهای عفونی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند کمال تشکر و قدردانی را دارند.
ملاحظات اخلاقی
این مطالعه در کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی بیرجند با کد اخلاق IR.BUMS.REC.1402.548 تصویب شد.
حمایت مالی
این پایاننامه هیچگونه حمایت مالی از دانشگاه علوم پزشکی بیرجند و مرکز تحقیقات عفونی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
کلیه نویسندگان در تمامی مراحل جستجو، مطالعه و تحقیق، نوشتن مقاله و ویرایش فایل نهایی مقاله سهم یکسان داشتهاند.
تضاد منافع
نویسندگان مقاله اعلام میدارند که هیچ گونه تضاد منافعی در پژوهش حاضر وجود ندارد.
بازنشر اطلاعات | |
![]() |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |