چکیده
شناسایی گونهها و میزبانان گونههای مختلف کنههای سخت اهمیت زیادی در تدوین برنامههای کنترل و پیشگیری بیماریهای منتقله از کنه دارد. در پژوهش توصیفی– مقطعی حاضر، کنهها به روش خوشهای از گوسفندان، گاوها، بزها و شترهای مناطق مختلف استان خراسان جنوبی در سال 1397 جمعآوری شد. فون کنه ها شناسایی و فراوانی آنها ثبت گردید. جمعا 977 عدد کنه جمعآوری گردید که شامل سه جنس از جمله: 1- جنس هیالوما؛ هیالوما درومداری (40/5%)، هیالوما آناتولیکم (30/7%)، هیالوما مارژیناتوم (12/5%)، هیالوما آسیاتیکوم (6/8%)، هیالوما شولزهای (4/4%)، هیالوما دتریوم (3/2%)، هیالوما اسکوپنس (1/1%)، 2- جنس ریپیسفالوس؛ رپییسفالوس بورسا (0/3%)، ریپی سفالوس سنگوینئوس (0/2%) و 3- جنس همافیزیالیس؛ همافیزالیس کانسینا (0/2%)، همافیزالیس پونکتتا (1/0%) بود. با توجه به وفور بالای کنه ها در منطقه و اینکه گونه های شناسایی شده در این مطالعه ناقلین بیماری تب خونریزی دهنده کریمه کونگو میباشند و همچنین با توجه به غالب بودن جنس هیالوما و حضور آن در تمام مناطق مورد مطالعه بهخصوص در فصل بهار و تابستان، سیستم بهداشتی استان باید مراقبتهای لازم، آموزش و اطلاعرسانی در خصوص بیماری کریمه کونگو را در نظر داشته باشد.
مقدمه
کنه های سخت از مهمترین بندپایان خونخوار و ناقل بیماری بین انسان و دام هستند و با آلودگی دامها و انتقال بیماریهای خطرناک همچون تب خونریزیدهنده کریمه کنگو(CCHF)، تیفوس کنهای مدیترانهای (MSF)، آنسفالیتهای منتقله کنهای(TBE) و غیره به انسان، مشکلات بهداشتی ودرمانی زیادی ایجاد میکنند (1).
کنههای سخت دارای ویژگیهای خاصی هستند که پتانسیل حامل بودنشان را تقویت میکند. این کنهها برای مدت نسبتاً طولانی (چندین روز) تغذیه میکنند، درحالی که سخت به میزبان چسبیده اند و بهدلیل گزش بیدردشان، ممکن است برای مدّت طولانی دیده نشوند. آنها در هر دوره زندگیشان تنها یک بار تغدیه میکنند که ممکن است شامل تنوع وسیعی از مهره داران با زیستگاههای بسیار متنوع شود (2). شناسایی تنوع گونهای و میزبانهای کنههای سخت اهمیت زیادی در تدوین برنامههای کنترل و پیشگیری بیماریهای منتقله و ارتقاء سطح سلامتی جامعه دارد (3).
روش تحقیق
در این مطالعه توصیفی شش شهرستان از استان خراسان جنوبی شامل نهبندان، درمیان، قاین، سرایان، طبس و بیرجند مورد بررسی قرار گرفتند و در هر شهرستان 10% دامداریها (دامداریهایی که در یک سال اخیر از سموم برای نابودی کنهها استفاده نشده بود) بررسی شد و از هر دامداری به صورت تصادفی 15 دام برای بررسی آلودگی کنهای مورد ارزیابی قرار گرفت. نمونهگیری به صورت خوشهای و در 4 تکرار به فاصله 30 روز از هم در بهار و تابستان 1397 انجام شد.
در این مطالعه نمونههای کنههای سخت از بخشهای مختلف بدن دامها (گاو، گوسفند، بز و شتر) با احتیاط بهوسیله پنس سرکج جداشده و به فالکونهای 15 میلیلیتری 4 هدایت شدند. فالکونها پس از شمارهگذاری در جعبه سرد5 قرار داده شد و مشخصات نمونه ها، با درج شماره فالکون در فرم جمعآوری نمونه ثبت گردید. سپس کنه ها به آزمایشگاه تحقیقات حشره شناسی دانشگاه علوم پزشکی زنجان برای شناسایی و تعیین گونه با استفاده از کلید تشخیص معتبر (4) ارسال گردید.
یافتهها
در طول مطالعه تعداد 977 نمونه کنه سخت بالغ صید شد که 481 نمونه ماده (49/3%) و 496 نمونه نر (50/7% ) بودند و تفاوتی در نسبت جنسی نمونهها در بررسی دیدهنشد.
از 977 کنه سخت صیدشده، بیشتر نمونهها از شهرستانهای نهبندان، درمیان، قاین و سرایان بود. فراوانی این نمونهها در این شهرستانها به ترتیب 283 عدد (29%)، 215 عدد (22%)، 209 عدد (21/4%) و 187 عدد (19/1%) بود (جداول 1 و 2). نمونههای دو شهرستان طبس و بیرجند 8/5% نمونههای استان را شامل میشدند و به ترتیب 46 (4/7%) و 37 (8/3%) عدد از این دو شهرستان جمعآوری شد (جدول 1).
مطالعات آزمایشگاهی نمونه ها نشان داد که نمونه های جمعآوری شده شامل 11 گونه هستند که در سه جنس هیالوما، همافیزالیس و ریپیسفالوس قرار میگیرند (جدول 1). تنوّع گونهای کنهها در شهرستانهای قاین و نهبندان زیاد بود (صید بیش از 7 گونه کنه). گونه های جنس هیالوما بیشترین فراوانی را در میان کنه های صید شده داشتند (92/2% نمونهها) این کنه ها در تمام مناطق استان حضور داشتند. علیرغم پراکنش وسیع کنه های هیالوما، کنه های ریپیسفالوس (ریپی سفالوس بورسا و ریپی سفالوس سنگوینئوس) و همافیزالیس (همافیزالیس کانسینا و همافیزالیس پانکتاتا) عمدتاً از شهرستان نهبندان صید شدند (%8 نمونهها) هیالوما درومداری و هیالوما آناتولیکم گونههای غالب کنههای سخت با فراوانی نسبی 40/5% و 30/6% بودند.
جدول 1- فراوانی گونههای کنههای سخت در نمونههای جمع آوری شده از شهرستانهای مختلف استان خراسان جنوبی
ردیف |
نام گونه |
شهرستان |
جمع |
نهبندان |
درمیان |
قاین |
سرایان |
طبس |
بیرجند |
1 |
هیالوما درومداری |
(9/45) 130
]9/32 [ |
(1/5) 11
]7/2 [ |
(7/38) 81
]5/20 [ |
(5/69) 130
]9/32 [ |
(4/93) 43
]8/10 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
395 |
2 |
هیالوما آناتولیکم |
(3/30) 86
]7/28 [ |
(6/44) 96
]1/32 [ |
(0/22) 46
]3/15 [ |
(2/18) 34
]3/11 [ |
(1/2) 1
]3/0 [ |
(2/97) 36
]0/12 [ |
299 |
3 |
هیالوما مارژیناتوم |
(1/8) 23
]8/18 [ |
(6/30) 66
]0/54 [ |
(7/15) 33
]0/27 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
122 |
4 |
هیالوما آسیاتیکوم |
(0/12) 34
]7/50 [ |
(7/2) 6
]9/8 [ |
(9/12) 27
]3/40 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(1/2) 1
]3/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
67 |
5 |
هیالوما شولزه ای |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(3/9) 20
] 5/46 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(7/11) 22
]1/51 [ |
0(0/0) 0
]0/0 [ |
(7/2) 1
]3/2 [ |
43 |
6 |
هیالوما دتریتوم |
(7/1) 5
]6/15 [ |
(4/7) 16
]0/50 [ |
(7/4) 10
]2/31 [ |
(5/0) 1
] 1/3 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
32 |
7 |
هیالوما اسکوپنیس |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(2/5) 11
]0/100 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
11 |
8 |
ریپی سفالوس بورسا |
(7/0) 2
]6/66 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(4/0) 1
]3/33 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
3 |
9 |
ریپی سفالوس سنگوینئوس |
(3/0) 1
]0/50 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(1/2) 1
]0/50[ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
2 |
10 |
همافیزالیس کانینا |
(3/0) 1
]0/50 [ |
0(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(1/2) 1
]0/50[ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
2 |
11 |
همافیزالیس پانکتاتا |
(3/0) 1
]0/100 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
1 |
جمع |
283 |
215 |
209 |
187 |
46 |
37 |
977 |
درصد |
29 |
22 |
4/21 |
1/19 |
7/4 |
8/3 |
100 |
جدول 2- فراوانی گونههای کنههای سخت در نمونههای صیدشده از میزبانهای حیوانی استان خراسان جنوبی
ردیف |
نام گونه |
گوسفند |
گاو |
بز |
شتر |
فراوانی ماده |
فراوانی نر |
جمع |
درصد |
1 |
هیالوما درومداری |
304 |
0 |
0 |
91 |
155 |
240 |
395 |
5/40 |
2 |
هیالوما آنا تولیکوم |
170 |
71 |
58 |
0 |
182 |
117 |
299 |
6/30 |
3 |
هیالوما مارژیناتوم |
87 |
26 |
9 |
0 |
75 |
47 |
122 |
5/12 |
4 |
هیالوما آسیاتیکوم |
34 |
5 |
28 |
0 |
27 |
40 |
67 |
8/6 |
5 |
هیالوما شولزه ای |
41 |
1 |
1 |
0 |
19 |
24 |
43 |
4/4 |
6 |
هیالوما دتریتوم |
25 |
1 |
6 |
0 |
14 |
18 |
32 |
3/3 |
7 |
هیالوما اسکوپنیس |
11 |
0 |
0 |
0 |
5 |
6 |
11 |
1/1 |
8 |
ریپی سفالوس بورسا |
1 |
2 |
0 |
0 |
1 |
2 |
3 |
3/0 |
9 |
ریپی سفالوس سنگوینئوس |
2 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
2 |
2/0 |
10 |
همافیزالیس کانسینا |
2 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
2 |
2/0 |
11 |
همافیزالیس پانکتاتا |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0 |
1 |
1/0 |
جمع |
677 |
106 |
103 |
91 |
495 |
482 |
977 |
100 |
درصد |
3/69 |
9/10 |
5/10 |
3/9 |
7/50 |
3/49 |
100 |
پراکنش کنه ها در ماههای مختلف (فروردین تا شهریورماه) نشان داد که فراوانی نسبی کنهها در ماههای فروردین-اردیبهشت، خرداد-تیر و مرداد-شهریور به ترتیب 411 (42/1%)، 346 (35/4%) و 220 (22/5%) بود. به جز گونه های هیالوما شولزهای که فقط در بهار صید شدند، نمونههای گونه های دیگر کنهها در طول مدت زمان مطالعه (شش ماه) دیده شدند (جدول 3).
جدول 3- فراوانی گونههای کنههای صیدشده از مناطق مختلف استان خراسان جنوبی در ماههای مختلف
ردیف |
نام گونه |
دوره صید نمونهها |
جمع |
فروردین- اردیبهشت |
خرداد- تیر |
مرداد- شهریور |
1 |
هیالوما درومداری |
(1/39) 161
]7/40 [ |
(2/37) 129
]6/32 [ |
(7/47) 105
]5/26 [ |
395 |
2 |
هیالوما آناتولیکم |
(5/26) 109
]4/36[ |
(3/39) 136
]4/45 [ |
(5/24) 54
]0/18 [ |
299 |
3 |
هیالوما مارژیناتوم |
(7/17) 73
]8/59 [ |
(8/2) 10
]1/8 [ |
(7/17) 39
]9/31 [ |
122 |
4 |
هیالوما آسیاتیکوم |
(8/6) 28
]7/41 [ |
(6/8) 30
]7/44[ |
(0/4) 9
]4/13 [ |
67 |
5 |
هیالوما شولزه ای |
(8/4) 20
] 5/46 [ |
(6/6) 23
]4/53 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
43 |
6 |
هیالوما دتریتوم |
(3/4) 18
]2/56 [ |
(7/1) 6
] 7/18 [ |
(6/3) 8
]0/25 [ |
32 |
7 |
هیالوما اسکوپنیس |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(3/2) 8
] 7/72[ |
(3/1) 3
]2/28 [ |
11 |
8 |
ریپی سفالوس بورسا |
(4/0) 2
]6/66 [ |
(2/0) 1
]3/33 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
3 |
9 |
ریپی سفالوس سنگوینئوس |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(2/0) 1
]0/50 [ |
(4/0) 1
]0/50 [ |
2 |
10 |
همافیزالیس کانینا |
0(0/0) 0
]0/0 [ |
(2/0) 1
]0/50 [ |
(4/0) 1
]0/50 [ |
2 |
11 |
همافیزالیس پانکتاتا |
(0/0) 0
]0/0 [ |
(2/0) 1
]0/100 [ |
(0/0) 0
]0/0 [ |
1 |
جمع |
411 |
346 |
220 |
977 |
درصد |
29 |
22 |
4/21 |
1/19 |
7/4 |
8/3 |
100 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بحث
خراسان جنوبی از مهمترین مناطق کشور در تأمین منابع پروتینی است. موقعیت همسایگی کشورها و استانهای مجاور و اشتغال روستائیان به دامداری باعث گسترش بیماریهای مشترک انسان و دام و بیماریهای منتقله از ناقلین شده است. انجام مطالعات در زمینه کنههای سخت که ناقل و مخزن بسیاری از بیماریهای ناقل زادند در برنامهریزی و کنترل این بیماریها برای ارتقاء سلامت جامعه و امنیت غذایی اهمیت خاصی دارد. امّا اطلاعاتی در مورد این کنهها در این استان وجود ندارد و مطالعات موجود مربوط به مناطق خاص و استانهای مجاور است. بنابراین مطالعه حاضر در مدیریت و مراقبت بیماریهای ناقلزاد برای ارتقاء سلامت و امنیت غذای شرق کشور از اهمیت خاصی برخوردار است.
یافته ها نشان داد وضعیت فونستیک کنههای سخت این استان پیچیده است و حداقل 6 گونه کنه سخت در 3 جنس مهم هیالوما، ریپیسفالوس و همافیزالیس پراکندهاند. در میان کنههای شناساییشده، هیالوما درومداری مهمترین گونه غالب (40/7%) و کنه هیالوما آناتولیکم با وفور نسبی 30/5% دومین گونه مهم هستند.
همسو با نتایج تحقیق حاضر، معرفی هیالوما آناتولیکوم به عنوان گونه غالب در بررسی آلودگی به کنههای سخت گوسفندان و بزها از شهرستانهای قم (5)، خرمآباد (6)، دهوک عراق (7) و نشخوارکنندگان مناطق جنوبی ایران گزارش شده است (8). علاوهبراین، آلودگی شدید به کنههای هیالوما آناتولیکم، از دامهای شهرستان مهاباد، استان آذربایجان غربی و کردستان اعلام شده است (9).
گونه هیالوما آناتولیکم، مهمترین گونه کنههاست که پراکندگی وسیعی دارد، کنه های دومیزبانهای هستند که جوندگان و پستانداران کوچک میزبان مراحل لاروی و نیمف(Nymph) و نشخوارکنندگان میزبان مرحله بالغ آنها هستند. این گونه به آب و هوای گرم و خشک سازش یافته است و از شمال آفریقا تا مناطق مرکزی آسیا پراکنده است (10). دو گونه هیالوما آناتولیکم و رپیی سفالوس بورسا مهمترین کنههای ناقل بیماری (از جمله CCHF) برای انسان و دام هستند، بهعلاوه، عوامل بیماریزا تیلر آنولاتا، تیلر پاروا، تیلریا اکوی، تیلریا ستو کوادری و بابزیا کابالی نیز از نمونههای هیالوما آنوتولیکم گزارش شده است (10). ریپی سفالوس بورسا مهمترین ناقل بیولوژیک بابزیا اویس، آناپلاسما اویس، آناپلاسما مارژینال، عوامل ریکتزیایی و تیلریا اویس است (10).
در بررسی نمونههای استان، هیالوما درومداری گونه غالب دیگر در مناطق مختلف استان (جز بیرجند) روی میزبانهای شتر، گاو و گوسفند پراکنده بود. در مطالعات فرزیننیا و همکاران (5) از شهرستان قم هیالوما درومداری گونه غالب شترها معرفی شده و کنه سهمیزبانه است که در شرایط گرم و خشک سازش دارد و در شرایط سخت دومیزبانه میشود. خرگوش و شتر میزبانهای مهم این کنه هستند و همچنین گوسفند و گاو را آلوده مینماید. هیالوما درومداری ناقل تیلریا آنولاتا و ویروس CCHF است و در مناطق مختلف مدیترانهای گرم و خشک، پراکنده است (10).
با توجه به مطالب بالا، 2 گونه هیالوما آناتولیکوم و هیالوما درومداری که ناقلین اصلی بیماریها در منطقه هستند، ضرورت توجّه مسئولین دامپزشکی و بهداشتی استان و تدوین برنامههای کنترلی بر پایه بیولوژی، رفتار واکولوژی آنها را میطلبد.
یافتههای پژوهش نشانداد که تنوع گونهای کنهها در شهرستانهای نهبندان و قاین زیاد است و هیالوما آسکوپنس، ریپیسفالوس سنگوینوس، همافیزالیس کانسینا و همافیزالیس پانکتاتا گونههای نادر هستند.
هیالوما مارژیناتوم با وفور کمتر از 10 درصد در مناطق مورد مطالعه دیدهشد که در تاکستان و بوئین زهرا استان قزوین از نشخوارکنندگان (11) و از گاوهای استان اصفهان (8) نیز گزارش شدهاست. هیالوما مارژیناتوم، کنههای دومیزبانه که مراحل نابالغ در لاکپشت، جوجهتیغی، حشرهخوارها و پرندگان دیده میشود و در مناطق شمال آفریقا و آسیا (آب و هوای مدیترانهای)، پراکنده است و کنههای بالغ مقاوم اند و حتی قادرند در شرایط خشک و گرم زنده باشند. آنها ناقل و مخزن بیماری CCHF و ریکتزیا هستند.
هیالوما آسیاتیکوم وفور کمتر از 10 درصد نمونههای جمعآوری شده از استان را نشان داد. در بررسی این گونه، وجود آن در مناطق نیمهخشک و بیابانی ایران گزارش شده و پراکندگی وسیعی در خاورمیانه از شمال آفریقا تا سیبری دارد (12). لاروهای این گونه از نشخوارکنندگان کوچک، حشرهخوارها، پرندگان و خزندگان و کنه بالغ از نشخوارکنندگان تغذیه میکنند. آنها با شرایط بیابانی سازگارند و آلودگی به عوامل بیماریزا ویروس CCHF، آناپلاسموز، بابیزیوز، تیلریوز و ریکتزیا از این گونه گزارش شدهاست (10). گرچه دوگونه هیالوم امارژیناتوم و هیالوما آسیاتیکوم وفور زیادی در مناطق مورد مطالعه نداشتند؛ ولی به لحاظ اهمیت بهداشتی و خطر انتقال بیماری لازم است در برنامههای کنترل کنههای منطقه مدنظر باشند.
پژوهش حاضر نشان داد که تفاوتی در نسبت جنسی کنهها در مناطق مورد مطالعه (50/2%کنه ماده) وجود ندارد، در مطالعه دیگری از اصفهان (8) کنههای ماده 44% نمونهها را تشکیل میدادند، هچنین مطالعهای دیگر در همین زمینه (6) مقدار 40/34% از نمونهها را در خرمآباد، ماده گزارش کردند؛ هرچند که هر دو جنس کنهها خونخوارند و توانایی مشابهی در انتقال بیماری دارند؛ ولی تغییر نسبت آنها میتواند در میزان افزایش جمعیت و پایداری کنهها در منطقه اثر بگذارد؛ لذا زیاد بودن نسبت جنسی مادهها، ضرورت عملیات کنترل کنهها را آشکار میسازد. همچنین بیشترین فعالیت کنههای سخت در استان مورد مطالعه در 6 ماهه اول سال دیدهشد و بهتدریج با گرم شدن هوا میزان آلودگی دامها به کنهها افزایش مییابد. علیرغم کاهش تعداد کنههای دامها در هوای سرد، فعالیت برخی از کنهها بهخصوص گونههای غالب قطع نمیشود و این کنهها در بهار و تابستان وفور قابلتوجهای دارند. در بررسی Noaman و همکاران (8) مشابه یافتههای پژوهش حاضر، در بهار بهتدریج با گرم شدن هوا وفور کنههای دامها افزایش داشت و در تابستان بیشتر بود. با سرد شدن محیط از وفور کنهها کاسته شد. در مطالعهای دربارهی بررسی فعالیت فصلی کنهها در دامهای آبادان افزایش فراوانی کنهها را در اواخر بهار و کاهش آنها را در تابستان گزارش کردند (13). نظر به اینکه کنههای سخت استان مورد مطالعه در 6 ماه اول سال میباشد، ضرورت اجرای عملیات کنترل کنهها در بازه زمانی اشاره شده برای کاهش آلودگی دامها و خطر انتقال بیماریهای ناقلزاد در این منطقه محرز میشود. علیرغم وفور زیاد و فعّالیت طولانیمدّت کنههای ناقل در مناطق مطالعاتی که سلامتی افراد و امنیت غذایی را در استان تهدید میکند، برنامه کنترلی هدفمند و مستمر، نه تنها، در این استان؛ بلکه در مناطق دیگر کشور نیز وجود ندارد. همچنین برخی از محلهای نگهداری دامها در 50 سال اخیر در برنامه کنترل مالاریا با سموم کلره سمپاشی شدهاند و در برخی از مناطق طرح کنترل انگلهای دامی با سمپاشی و حمّام دادن دامها با سموم فسفره، کارباماتی و پیروتروئیدی تا ده سال اخیر با نظارت سازمان دامپزشکی اجرا شده است.
نتیجهگیری
نظر به آلودگی زیاد دامها به کنههای ناقل بیماری، برای حفظ سلامتی ساکنین منطقه ، پیشنهاد میشود که راهکارهایی در برنامهریزی کنترل کنهها مدنظر قرار گیرند که عبارتند از: احیای برنامههای کنترل انگلهای دامی در شبکههای دامپزشکی کشور و تشویق بخش خصوصی در احداث حمامهای ضد کنه با نظارت سازمان دامپزشکی و سازمان منابع طبیعی.
تقدیر و تشکّر
این مقاله برگرفته از پایاننامه کارشناسی ارشد حشرهشناسی پزشکی مصوّب دانشگاه علوم پزشکی زنجان با کد اخلاق IR-ZUMS-REC-1397-155 است. در پایان مراتب سپاس خود را از دامداران مناطق مورد مطالعه در استان خراسان جنوبی و همچنین گروه حشرهشناسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی زنجان ابراز میداریم.
تضاد منافع
نویسندگان مقاله اعلام میدارند که هیچگونه تضاد منافعی در پژوهش حاضر وجود ندارد.
منابع
1- Mullen GR, Durden LA. Medical and veterinary entomology. 2nd ed. Amsterdam, Netherlands: Academic Press - Elsevier; 2009.
2- Sonenshine DR, Roe RM. Biology of ticks. 2nd ed. Oxford: Oxford University Press; 2013.
3- Salman M, Tarrés-Call J. Ticks and Tick-borne Diseases: Geographical Distribution and Control Strategies in the Euro-Asia Region. 1st ed. Wallingford: CABI; 2013.
4- Mathison BA, Pritt BS. Laboratory Identification of Arthropod Ectoparasites. Clinical microbiology reviews. 2014; 27(1): 48-67. DOI: 10.1128/CMR.00008-13
5- Farzinnia B, Saghafipour A, Telmadarreyi Z. Survey of tick species distribution in Sheep and Camel in Qom city, Iran, 2010- 2011. J North Khorasan Univ Med Sci. 2012; 4(3): 391-8.
6- Taherian Mr, Kayedi Mh, Hosseini A, Behrahi A. The identification of genus, species and distribution of hard and soft ticks collected from Khorramabad district, Lorestan province, Iran. Yafte. 2014; 16(1): 5-16. Link
7- Omer LT, Kadir MA, Seitzer U, Ahmed JS. A survey of ticks (Acari:Ixodidae) on cattle, sheep and goats in the Dohuk Governorate, Iraq. Parasitol Res. 2007; 101 (Suppl 2): 179-81. DOI: 10.1007/s00436-007-0690-9
8- Noaman V, Abdigoudarzi M, Nabinejad AR. Abundance, diversity and seasonal dynamics of hard ticks infesting cattle in Isfahan province, central Iran. Archives of Razi Institute. 2017; 72(1): 15-21. DOI: 10.22034/ARI.2016.107490.
9- Sohrabi S, Yakhchali M, Ghashghai O. Hard ticks (Acarina: Ixodidae) diversity in the natural habitat of Iranian domestic ruminants: A provincial study in Kermanshah. Journal of Veterinary Research. 2013; 68(1): 39-46. Link
10- Agustín Estrada-Peña, Andrei D Mihalca, Petney T. Ticks of Europe and North Africa. A Guide to Species Identification. 1st ed: Springer International Publishing; 2017.
11- Shemshad M, Shemshad K, Sedaghat MM, Shokri M, Barmaki A, Baniardalani M, et al. First survey of hard ticks (Acari: Ixodidae) on cattle, sheep and goats in Boeen Zahra and Takistan counties, Iran. Asian Pacific journal of tropical biomedicine. 2012; 2(6): 489-92. DOI: 10.1016/S2221-1691(12)60082-3
12- Nabian S, Rahbari S, Changizi A, Shayan P. The distribution of Hyalomma spp. ticks from domestic ruminants in Iran. Med Vet Entomol. 2009; 23(3): 281-3. DOI: 10.1111/j.1365-2915.2009.00804.x
13- Nasiri A, Telmadarraiy Z, Vatandoost H, Chinikar S, Moradi M, Oshaghi M, et al. Tick infestation rate of sheep and their distribution in abdanan county, ilam province, iran, 2007-2008. Iran J Arthropod Borne Dis. 2010; 4(2): 56-60. Link