مقاله مروری

اثرات ترمیمی گیاهان دارویی بومی ایران بر بهبود
زخمهای ناشی از بریدگی

محمد افشار[1]^،[2]، هانیه ستاریفرد[3]، مهری شادی[4]، رضا قادری[5]

چکیده

پوست، بزرگترين و سنگینترین عضو موجود در بدن انسان است كه علاوه بر نقشهای مهمی که در محافظت، دفع مواد زاید و کمک به سنتز ویتامین D دارد، ارگان مهم حسی است که میتواند یک نقش اساسی در حفظ هموستاز بدن ایفا نماید. از بینرفتن تمامیت پوست میتواند ضایعات و بیماریهایی را برای فرد ایجاد نماید که منجر به ناتوانیهای جسمی و حتی مرگ او گردد؛ از این رو، یکی از مهمترین مسائلی که علم پزشکی تاکنون با آن روبرو بوده است، مسئله درمان زخمها با هدف ترمیم در کوتاهترین زمان ممکن و با کمترین عوارض جانبی است. افزایش سرعت بهبود زخم، اثرات زیادی چه از نظر اقتصادی و چه از نظر بهداشتی بهدنبال دارد؛ به همين دليل، پژوهشهاي مختلفي بهطور اختصاصي براي استفاده از روشهاي درماني جديد از جمله: استفاده از داروهاي شيميايي، گياهي، هوميوپاتي و روشهاي فيزيكي مثل: ليزردرمانی و ساير روشهاي درمانی، روز به روز در حال پیشرفت است. در دههای اخیر، استفاده از طبّ گیاهی بهعنوان یک روش کارآمد و استراتژیک، در دستور کار اکثر کشورهای دنیا از جمله ایران قرار گرفته است. در پزشکي سنتي ايران، شيوههاي بسيار گوناگوني در استفاده از گياهان براي درمان بيماريها مشاهده ميشود که با توجه به وسعت جغرافيايي و گوناگوني بسيار زياد پوشش گياهي کشور ما، این همسويي دارای توجیه کاملاً منطقی میباشد. در اين مقاله، به بررسی و مقایسه خواص ترمیمی تعدادی از مهمترین گياهان دارويي بومی ایران بر تسریع روند بهبود زخمهای ناشی از بریدگی بهمنظور ارائه دارویی مؤثّر با منشأ گیاهی پرداخته میشود.

واژههاي كليدي: گیاهان دارویی؛ ترمیم زخم؛ بریدگی؛ ایران

مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي بيرجند. 1394؛ 22 (1): 1- 18.

دريافت: 24/10/1393 پذيرش: 20/12/1393

مقدمه

پوست، بزرگترين و سنگینترین عضو موجود در بدن انسان است كه عملكردهاي زيادي شامل: تنظيم حرارت، هدايت حسهاي فيزيكي، سدّ مكانيكي، سنتز ویتامین D و حفاظت در برابر اشعه ماورائ بنفش و عوامل فرسایشی و مهاجم را داراست. پوست از لحاظ ریختشناسی و عملكردي، از دو لايه تشكيل شده است كه عبارتند از: روپوست يا اپيدرم (Epidermis) كه لايهي اپيتليال با منشأ اكتودرم است که سلولهاي كراتينوسيت و سلولهای اختصاصی مثل: لانگرهانس، ملانوسیت و مرکل درون آن قرار گرفته است و ساختمانی واسط، بين بيرون و داخل بدن فراهم كرده که مانع ازدسترفتن رطوبت بدن ميشود و فعالانه بدن را در مقابل خطرات محيطي مثل: عفونتها، مواد شيميايي و اشعه فرابنفش حفظ ميكند. دومین لایه پوست، ميانپوست يا درم (Dermis) نام دارد كه يك بافت همبند با منشأ مزودرمي و غني از كلاژن است که یکی از وظایف مهم آن، تغذيه روپوست ميباشد؛ علاوه بر آن، انعطافپذيري، انسجام مكانيكي و نقش دفاعی را نیز بر عهده دارد (1).

انسان از آغاز خلقت، هميشه در معرض حوادث منجر به زخم بوده است. امروزه، زخم و ترميم آن، جايگاه ويژه و مهمّی را به خود اختصاص دادهاند. زخم را میتوان گسيختگی نسجی دانست كه به سبب عوامل مختلف، پيوستگي خود را از دست دادهاند و التيام زخم را میتوان یك پاسخ ديناميكی به آسيب دانست كه پيچيده و منظم است و مستلزم تعامل بين انواع مختلف سلولها، فاكتورهاي رشد، پروتئينهاي ساختماني و پروتئيناز ميباشد (2).

در سالهای اخیر تمايل زيادی به بررسي اثرات فيزيولوژي و فارماكولوژي عصارههای گياهي و استفاده از داروهای گیاهی در جهان و بهخصوص در ایران ایجاد شده است. عواملی همچون: عوارض جانبي كمتر، گوناگوني تركيبات مؤثّره موجود در گياهان، هزينههاي اقتصادي پايينتر، توسعهي صنايع وابسته به كشت گياهان دارويي، جلوگيري از خروج ارز از كشور، ايجاد كار مفيد و بهویژه پيشنهاد استفاده از گياهان دارويي توسط سازمان جهاني بهداشت، دلایل رویکرد جهانی به طب گیاهی است (3). یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید- با وجود امتیازهای ظاهری نسبت به طب سنتی- با خود به ارمغان آورده، مصرف روزافزون داروهای شیمیایی است. این مسئله با گذشت زمان، شکل حادتری به خود میگیرد. امروزه باید متناسب با پیشرفت علم و تکنولوژی و استفاده از فناوری نانو، از گیاهان دارویی نیز بهره گرفت (4). استفاده از فرآوردههاي گياهي در درمان انواع زخمها از جمله: بريدگيها، سوختگيها و غیره، در بسياري از كشورها از جمله کشور ما سابقه ديرينه دارد.

در پزشکي سنتي ايران، شيوههاي بسيارگوناگوني در استفاده از گياهان دارویی براي درمان بيماريها وجود دارد که با وسعت جغرافيايي و گوناگوني بسيار زياد پوشش گياهي آن همسويي دارد؛ بهطوريکه براي فلور ايران، حدود 1200گونه گياهي دارويي گزارش شده است. در اين مقاله، به بررسی و مقایسه خواص ترمیمی تعدادی از مهمترین گياهان دارويي فلور ایران شامل گیاه: خار مریم (Silybummarianum)، کلپوره (Teucrium polium)، حنا ((Lawsonia(inermis)، چای سبز (Camelli sinensis)، بابونه (Matricaria chamomilla L)، غازیاقی (Falcaria vulgaris)، گل ماهور (Molene- Verbascum thapsus)، جغجغه (Prosopis farcta)، گزنه (Urtica dioica) و یونجه پاکلاغی (Lotus corniculatus) که با استفاده از لغات کلیدی «گیاهان دارویی»، «ترمیم زخم»، «بریدگی» و «ایران»،از پایگاههای اطلاعاتی PubMed، Wiley online library، Science Direct، Google scholar، Springer، Europe، Nature، Magiran، SID، ProQuest و Medlib جستجو شدند، پرداخته میشود.

زخم (wound):

زخم، بهمعنای تخریب ساختمان آناتومیکی و عملکردی پوست است. از بینرفتن تمامیت پوست میتواند ضایعات و بیماریهای را برای فرد ایجاد نماید که منجر به ناتوانیهای اساسی و یا حتی مرگ او گردد. زخم ممکن است به روشهای مختلف تقسیمبندی گردد؛ علتشناسی، محل آناتومیکی، حاد یا مزمنبودن، وجود یا عدم وجود میکروارگانیسم در محل زخم، ظهور انواع بافت مشخص در بستر زخم و حتی عمق زخم، میتواند ملاک انواع تقسیمبندی زخم قرار گیرد. زخمهای عمومی به سه دسته شامل: زخمهای سطحی (Superficial)همراه با از بیرفتن اپیدرم، زخمهای نسبتاً عمقی (Partial thickness) شامل تخریب اپیدرم و درم و کاملاً عمقی (Full thickness) شامل تخریب درم، چربی زیر پوست و بعضی مواقع استخوان، تقسیم میگردند. تمام این تقسیمبندی، بهمنظور دستیابی به یک هدف مشخص مدیریت مناسب ترمیم زخم میباشد (5).

t ترمیم زخم و فازهای مرتبط با آن
(Wound Healing and related phases)

ترمیم اولیه هنگامی رخ میدهد که بافت، بدون آلودگی بریده شده و لبههای تمیز و غیرعفونی زخم، تنها باعث از بینرفتن کانون یکپارچگی غشای پایه و مرگ تعداد کمی از سلولهای اپیتلیال و سلولهای بافت همبند شود. در این نوع زخمها، لبههای بریدگی، نزدیک هم قرار میگیرند و ترمیمی بدون عارضه انجام میگیرد. در زخمهایی که بهطور تأخیری التیام مییابند، قدرت کشش در ابتدا کمتر است؛ اما در نهایت انسجام و استحکام این زخمها مشابه زخمهایی میگردد که بهطور طبیعی التیام پیدا میکنند (6، 7).

فازهای ترمیم زخم بهترتیب عبارتاند از: 1) فاز هموستازیک و التهابی؛ 2) فاز تکثیر؛ 3) فاز بازسازی یا بلوغ.

در فاز اول، ابتدا عروق آسیبدیده منقبض شده و به دنبال آن آسيب پلاكتها، باعث فعالشدن روند انعقاد و ايجاد فيبرين ميگردد و تحت تأثير فعالشدن سیستم كمپلمان و افزایش پروستاگلاندينها، عروق كوچك و موضعي، متّسع شده و پروتئينهاي پلاسما و گلبولهاي سفيد، وارد محل زخم ميشوند. ماكروفاژها مهمترين سلولها در تكميل فاز التهابي هستند كه چندين فاكتور رشد ترشح ميكنند كه اين فاكتورها؛ فيبروبلاستها، سلولهاي اپيتليال و اندوتليال را براي ترميم زخم تحريك ميكنند. در فاز مهاجرت، نوتروفيلها و سپس لنفوسيتها، به محل زخم مهاجرت ميكنند. بيشترين تعداد نوتروفيلها بين 12 تا 24 ساعت پس از ايجاد زخم مشاهده ميشوند كه فعاليت اصلي آنها جلوگيري از ايجاد عفونت است. بعد از 24 تا 48 ساعت، تعداد ماكروفاژها افزايش يافته و در روز پنجم به حداكثر ميزان خود ميرسد. فاز تکثیر شامل: ايجاد عروق جديد (آنژیوژنز)، تكثير فيبروبلاستها و ساخت اپيتليوم (اپیتلیزاسیون) ميباشد. فاز بلوغ، بهسرعت آغاز شده و ممکن است براي ماهها طول بکشد. در اين مرحله، ساخت كلاژن توسط فيبروبلاستها و با تحريك ماكروفاژها انجام ميشود. تجمع و قرارگيري كلاژن و ديگر پروتئينهاي ماتريكس سلولي، به بافت ترميميافته، قدرت و استحكام ميبخشد. در عرض 10ساعت پس از آسيب، شواهد افزايش كلاژن آشكار ميشود كه بعد از 5 تا 7 روز به حداكثر ميرسد و سپس بهتدريج كم ميشود؛ در نهايت، توليد رشتههاي كلاژن در ترميم زخم، باعث افزايش نيروي مقاومت در بافت جديد ايجاد شده در محل ترميم ميشود. اختلال در هر كدام از مراحل ترميم، ميتواند به ايجاد عفونت، عدم ترميم زخم و يا در نهايت پیدایش جوشگاههاي آتروفيك يا هيپرتروفيك منجر شود (5).

در فرآيند ترميم پوست، سلولهای متفاوتی ایفای نقش میکنند. پلاكتها، نوتروفيلها، ماستسلها، سلولهاي T، ماكروفاژها و همچنین اكسونهاي آسيبديدهي حسي و اعصاب پسغدهاي، در توقّف خونريزي و التهاب نقش دارند. سلولهاي اپيدرم، فيبروبلاستهاي موجود در درم و سلولهاي اندوتليال دیواره رگ، شرايط لازم براي ترميم ساختاري فراهم ميكنند. اين نوع سلولها، فرآيند ترميم را با توليد ماتریکس خارج سلولی، پروتئازها، فاكتورهاي رشد، سايتوكاينها و كموكاينهايي كه تحريككننده يا بازدارندهي فعاليتهاي خاص سلول هستند، هماهنگ ميكنند (1).

تصویر 1- مراحل بازسازی زخم شامل: التهاب، تکثیر و بلوغ و توالی زمانی مرتبط به آن

t گیاهان مؤثّر در روند ترمیم زخم

1- گیاه خارمریم (Silybum marianum):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

خارمریم، گیاهی است از تیره کاسنی (Asteraceae) با نام علمیSilybum marianum که با نامهای ماریتیغال، خارعلیص و عکوب نیز در زبان فارسی و عربی نامیده میشود. این گیاه 1 تا 2 ساله، ظاهری بدون کرک، با رنگ سبز مات، با گلهای قرمز تا ارغوانی خاردار دارد. خار مریم، در کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی رویش دارد. پراکندگی این گیاه در ایران، در مناطق گنبد کاووس، گرگان، کلاردشت، دشت مغان، پشت کوه، اهواز، شوش و کازرون میباشد (8). ترکیبات بسیار زیادی در این گیاه وجود دارد که از جمله آنها میتوان از سیلینA و B، سیلیدیانین، سیلیکرستین، اپیژنین، دهیدروسیلین، دیاکسیسیلیکریستین و دیاکسیدیانین نام برد. سیلیبینین (Silibinin)، مؤثّرترین ماده موجود در سیلیمارین (Silymarin) است که بهعنوان آنتیاکسیدان و محافظتکننده کبدی شناخته شده است. اثرات فارماکولوژیکی متعدّدی از جمله: اثرات آنتیاکسیدانی، ضد سرطانی و محافظت از سلولهای کبد در برابر بسیاری از سموم کبدی و همچنین تغییر در میانجیهای عصبی به این گیاه نسبت داده شده است (9).

عصاره گیاه خارمریم، بهدلیل داشتن ترکیبات مهمی مانند سیلیمارین، توانایی بهبود زخم را داراست. با توجه به مطالعات میکروسکوپی، احتمال میرود که اجزا مؤثّر گیاه خارمریم، موجب تحریک ساخت کلاژن و انقباض سریعتر زخم، رگزایی، اتساع عروقی و همچنین کاهش التهاب، خونریزی و ادم زخم میشود (8).

مطالعات مکانیزمی انجامشده در مورد عمل ضدّ التهابی سیلیمارین نشان میدهد که سیلیمارین قادر است لیپوپلیساکارید فعالکننده ماکروفاژها را مهار کند. القای پروتئین پیشالتهابی، توسط این پلیساکاریدها انجام میشود؛ همچنین در این ارتباط میتوان به اثرات ضدّ التهابی و کاهنده استرس اکسیداتیو سیلیمارین در سلولهای پوستی ایجادشده توسط اشعه فرابنفش اشاره کرد که در تحقیقی توسط Svobodova و همکاران به اثبات رسیده است (10).

در سال 2012، شریفی و همکاران نشان دادند که سیلیمارین تأثیری در رسوب کلاژن و میزان هیدروکسیپرولین در شرایط in vivo نداشته است (11). در تحقیقات پیشین نشان داده شده بود که Silibinin- جزء اصلی از سیلیمارین- در سنتز آزمایشگاهی کلاژن نوع I تأثیر دارد (12). سیلیمارین، دارای قدرت آنتیاکسیدانی بالایی است که به جلوگیری از آسیب اکسیداتیو و پیشبرد فرآیند درمان کمک میکند؛ بنابراین اثر سیلیمارین بر روند بهبود زخم را میتوان به اثر آن بر اپیتلیزاسیون (Epithelization) و التهاب نسبت داد، اما هیچ اثری بر درصد انقباض زخم ندارد (11). با توجه به اینکه در رابطه با اثرات بازسازی کلاژن و تغییر در میزان هیدروکسیپرولین توسط این گیاه، هنوز اتفاقنظر مشخصی وجود ندارد و مطالعات با نتایج متفاوت در این رابطه وجود دارد، نتایج این تحقیقات، به نفع این است که عصاره گیاه خارمریم بهخاطر داشتن مواد ضدّ التهابي، بیشترین تأثیر را در فاز اول (التهاب) ترمیم زخم و تاحدودی در فاز تکثیر دارد؛ به نظر میرسد برای تعیین مکانیسم مولکولی اثر سیلیمارین در بهبود زخم، نیاز به مطالعات بیشتری وجود دارد (جدول 1).

2- کلپوره (Teucrium polium):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

کلپـــوره یـــا مریمنخودی از تیـــره نعنـــاع (Labiatae)، گیاهی است خوشبو و معطر، علفـی و پایـا که ارتفـاع آن به حدود 40 سانتیمتر میرسد، با ظاهری سفید پنبهای که بهطور معمول در نـواحی سـنگلاخی و ماسهزارهای نواحی مختلف اروپا، منطقه مدیترانه، شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا از جمله ایـران )در نـواحی مختلـف شـمال، غــرب، جنــوب و مرکــز ایــران و در نواحی نیمهبایر و کوههای نیمهخشک) پراکنــدگی دارد. كلپوره گياهي است كه حاوي مقاديري تانن (Tannin)، ترپنوئيد (Terpenoides)، ساپونين (Saponins)، فلاونوئيد (Flavonoids)، گليكوزيد–آلفا (Glycosides-Alpha)، استرول (Sterols) ، لوكوآنتوسيانين (Loco anthocyanin)، بتاكاريوفيلن (Beta Caryophyllene)، همولن (Humulene)، ترپنوئيد دياكسايد، (Terpenoides nitric dioxide)، آسپاراژين (Asparagines) و ديترين است كه برخي از اين تركيبات، اثرات ضدّ التهابي دارند (2). بخـش دارویـی کلپوره کـه بهطور عمده سرشـاخههـای گلدار آن میباشد، اثر مقوّی و ضدّ تشـنج دارد و مصـرف آن برای درمان بیماریهای دستگاه تناسلی- ادراری و همچنین اختلالات قاعدگی، مفید میباشد. این گیاه حتی در کشور عربستان بهطور گستردهای توسط طبیبان سنّتی برای جلوگیری از التهاب، روماتیسم، پانسمان زخمها، سوختگی و بهعنوان پایینآورنده قند خون (ضدّ دیابت) توصیه میشود (13).

در یک مطالعه نشان داده شد که استحکام کششی بافت )نیرویی وارد در هر واحد از سطح مقطع برای از همگسیختن زخم( در گروه دریافتکننده عسل کلپوره در مقایسه با گروه کنترل افزایش یافته است؛ بنابراین، عسل کلپوره ممکن است اثرات مثبتی بر نحوه تکامل و جهتگیری صحیح الیاف کلاژن در منطقه آسیبدیده داشته و در نتیجه بهبود استحکام کششی بافت را باعث گردد (14). استفاده از عسل بههمراه ترکیبات گیاهی، میتواند اثرات سینرژیک بسیار مؤثّری در روند ترمیم زخم داشته باشد. مطالعات زیادی، به اثرات مفید عسل در ترمیم زخم اشاره کردهاند (15، 16)؛ همچنين گزارش شده است كه تجويز خوراكي عصاره آبي اين گياه، روند ترميم زخم معده در موش صحرايي را 85درصد بهبود ميبخشد. تعديل التهاب و استفاده از آنتياكسيدانها، ترميم زخم را تسريع ميكند و عفونت یا التهاب، مواد اكسيدانی يا راديكالهاي آزاد، زخمهاي پوستي را وخيمتر ميكنند. گياه كلپوره، داراي اثرات ضدّ التهاب، ضدّ ميكروبي و آنتياكسيداني، افزايش ترشح موسين، سنتز پروستاگلاندين و بيان گيرنده فاكتور رشد اپيدرمال ميباشد (17)؛ بنابراين ميتوان این فرضیه را مطرح كرد كه عصاره هيدروالكلي سرشاخههاي گلدار كلپوره احتمالاً از طريق كاهش التهاب، جمعكردن راديكالهاي آزاد و مواد اكسيدانی و همچنين جلوگیری از ايجاد عفونت و رشد ميكروارگانيسمها، روند ترميم زخم را بهبود میبخشد. بسياري از تركيبات موجود در گياه كلپوره از جمله فلاونوئيدها، خاصيت ضدّ التهابي دارند و از آنجايي كه كاهش التهاب، باعت تسريع در روند ترميم زخم ميشود، ميتوان استنباط كرد كه گياه كلپوره بهخاطر داشتن مواد ضدّ التهابي، بیشترین تأثیر را در فاز التهابی ترمیم زخم و تا حدودی در فاز بازسازی داراست (2)(جدول 1).

3- حنا inermis) Lawsonia):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

گیاه حنا، از تیره حنا Lythraceae)) از خانواده گیاهان گلدار است که بهصورت درختچه بوده و بومی نواحی مدیترانهای، خاور نزدیک و هند است. در ایران، حنا در نواحی جنوب کشور ازجمله: کرمان، بلوچستان و بم میروید. بیشترین قسمت مورد استفاده حنا، برگهای بالغ آن است. پوست، گل و میوه آن نیز در طب سنتی استفاده میشود. این گیاه حاوی مواد مؤثّری از قبیل: مواد رنگی، تانن، رزین، روغن فرّار و موادّ چربی است. . پودر برگ این گیاه بهصورت خمیر بیشتر بهعنوان وسیله آرایشی (رنگ مو) و تزئینی و نیز بهعنوان دارو در طب سنتی برای درمان سوختگی، زخم و برخی عفونتهای قارچی در بعضی کشورهای خاورمیانه، مورد استفاده قرار میگیرد.

از خواص درمانی ذکرشده برای این گیاه میتوان مواردی از قبیل: کمک به بهبود زخمهای عفونی ناشی از باکتریهای گرم مثبت، درمان دمل و جوش، اثر ضدّ قارچی قوی، اثر قابض و اثر ضدّ التهابی آن را نام برد. در مطالعهای که برروی زخمهای ایجادشده در رت صورت گرفت، مشخص گردید که عصاره الکلی حنا در روند ترمیم زخم اثرات مثبتی دارد (18).

در پژوهشی دیگر نشان داده شد که عصاره حنا با داشتن ترکیبات شیمیایی از قبیل: گلیکوزیدهای فنلی متعدّد نظیر: گزانتون (Xanthone)، کومارین (Coumarin)، کینوئید (Quinoids)، گلیکوزید بتاسیتوسترول و تاننها و آلکالوئیدها در برگهای آن بهعنوان بخش دارویی گیاه حنا، تأثیر مثبتی بر روند ترمیم زخم دارد و از مهمترین اجزای آن میتوان از لاوسون (lawsone) نام برد که دارای اثرات ضدّ التهابی و ضدّ باکتریایی میباشد. وجود لاوسون در گیاه حنا که خاصیت ضدّ التهابی دارد و همچنین ترکیبات گلیکوزیدی که مهارکننده فعالیت ماکروفاژها و در نتیجه مهار تولید واسطههای شیمیایی التهابی هستند و نهایتاً وجود آلکالوئیدها با اثرات قوی فیزیولوژیک، دلایل دیگری برای مؤثّربودن این گیاه در روند التیام زخمهای پوستی هستند (19).

تعدادی از مطالعات نشان دادهاند که عصاره اتانولی گیاه حنا (گونه L. inermis)، میزان بالایی از انقباض زخم، کاهش در دوره اپیتلیزاسیون، قدرت بالای انسجام بافتی، افزایش قابل توجّهی در وزن بافت گرانوله و مقدار هیدروکسیپرولین را ایجاد میکند. مطالعات هیستولوژیکی روی بافت، نشاندهنده سازماندهی خوب باندهای کلاژن، افزایش فیبروبلاستها و کاهش سلولهای التهابی در مقایسه با نمونههای شاهد است (20، 21). با توجه به ترکیبات موجود در این گیاه و نتایج تحقیقات مختلف، میتوان نتیجه گرفت که بیشترین تأثیر این گیاه، بر روی فازهای التهاب ، تکثیر و بازسازی در مسیر ترمیم زخم میباشد (جدول 1).

4- چای سبز (Camellia sinensis):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

چای سبز یا اوچا که از برگهاي گياه
Camellia sinensis متعلّق به خانواده چاییان (Theaceae) گرفته شده، گیاهی است که میتواند تا ارتفاع 9متر در آب و هوای گرم رشد کند. گلهای آن سفیدرنگ و معطر است. خاستگاه گیاه چای در منطقه آسیا بهطور عمده شرق و جنوب چین، میانمار شمالی و ایالت آسام هند میباشد. کشت چای در شمال ایران بهخصوص لاهیجان نیز رایج است. چاي سبز، حاوي كافئين (Caffeine)، كاتكين (Catechin)، فلاونوئيدها (Flavonoids)، گليكوپروتئين، ويتامينهاي E ،C و B، پليفنول (Polyphenols)، فيبر، ليپيد و كاروتنوئيدهاست. گليكوپروتئينهای فراوان موجود در آن، تركيبي از 7 نوع مونوساكاريد يعني ريبوز، رامنوز، گزيلوز، مانوز، گلوكز، گالاكتوز و آرابينوز و در حدود 18اسيدآمينه است (22). برای تولید چای بهطور معمول از برگهای کوچکتر و جوانتر، انتخاب شده و سپس خشک میشوند. دَمکرده چای سبز، يكي از متداولترين آشاميدنيهاي رايج است كه اثرات سودمندي مثل: اثرات ضدّ سرطانی و آنتياكسيداني دارد. در چين باستان و آسياي شرقي، چاي سبز بهعنوان يك درمان گیاهی برای افراد ديابتي مورد استفاده قرار ميگرفت. چاي سبز، ارزش غذايي و دامنه وسيعي از درمان را در كاهش قند خون، ليپيدهاي خون، فشار خون، كاهش بيماريهاي قلبي و عروقي و كاهش ضربان قلب، افزايش ايمني غيراختصاصي بدن، ضدّ انعقاد خون، ضدّ تومور و ضدّ تعدادی از ویروسها حتی ویروس ایدز (HIV) نشان ميدهد (22).

150 گزارش از مطالعات و بر روی اثرات چای سبز روی پوست وجود دارد که کانون اولیه این مطالعات، متمرکز بر مهارکنندههای شیمیایی در مقابل مواد سرطانزای شیمیایی یا عوامل سرطانزای نوری در جوندگان میباشد (23). به طور کلی گلیکوپروتئینها، فعالیتهای زیستی مختلفی مثل: ضدّ تومور، ضدّ التهاب، ضدّ ویروس، ضدّ انعقاد، ضدّ پیری و خواص پایینآورنده قند خون دارند (22, 24)

مطالعه ِیغمایی و همکاران نشان داد که عصاره چای سبز، ترمیم زخم را از روز هفتم به بعد بهبود میبخشد که این تأثیر، هم در کاهش سطح و افزایش درصد بهبود و هم در کاهش مدّتزمان لازم برای بهبود کامل زخم بروز میکند. تعدیل در مرحله التهاب، تسریع در مرحله زخم را موجب میشود؛ همچنین میتوان به خاصیت ضدّ باکتری و ضدّ ویروسی چای سبز در تسریع التیام زخم اشاره کرد. به نظر میرسد، سازوکارهای موجود در این گیاه و اثربخشی مثبت پلیفنولها، کاتکینها، گلیکوپروتئینها و Epigallocatechin gallate (EGCG)، بر سرعت روند ترمیم زخم اثرات مثبتی داشته باشد؛ علاوه بر آن ممکن است چای سبز، از طریق جلوگیری از عفونت و استریلنمودن سطح زخم، بهبودی را تسریع کند (22). در سال 2003، Yamamoto و همكاران، تمايز و تكثير سلولي در التيام زخم توسط پليفنولهاي چاي سبز را مطرح نمودند (25). به نظر میرسد که چای سبز بر روی فازهای اول، دوم و سوم روند ترمیم مؤثّر باشد (جدول 1).

5- بابونه (Matricaria chamomilla L):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

بابونه گیاهی است یکساله و معطّر که ارتفاع آن به ۴۰سانتیمتر نیز میرسد؛ متعلّق به تیره کاسنیان (Asteraceae) است و بهطور معمول گلهای آن مصـرف دارويــي دارد. بابونه، از گیاهان بومی منطقه مدیترانه میباشد، ولی منشأ آن را در آسیای صغیر گزارش کردهاند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا کرده است. در ایران نیز گونههای مختلف جنس ماتریکاریکا در مناطق مختلف آن رشد میکنند که میتوان از آذربایجان غربی، لرستان، فارس، اندیمشک و خوزستان نیز نام برد. با وجود اینکه هر نوع بابونه، اســانس خاص خود را دارد و تركيبات آنها مقــداري با هم متفاوت اســت؛ ولي به طوركلــي در همــه آنها مادهاي به نــام آزولن (Azulene) وجود دارد كــه عامل ضدّ التهابی اســت (26). عصاره بابونه حاوي 120نوع تركيب شيميايي است كه شامل: كامازولنها (Chamazulene)، فلاوونوييدها (flavonoids) و كومارينها (coumarin) است (27).

بابونه گياهي است كه در طب سنتي مورد استفاده فراوان بوده و بهعنوان تسكيندهنده درد، ضدّ اسپاسم و ضدّ التهاب كاربرد دارد (28)؛ همچنين از آن در درمان بيماريهاي پوستي نظير: پسوريازيس، اگزما، آكنه و در درمان برونشيت، سرماخوردگي، سرفه و تب استفاده ميشود.

داروهاي داراي اثرات ضدّ التهابي، ضدّ باكتريايي و فعاليت آنتياكسيدانی، كانديدهاي مناسبي براي ترميم زخم محسوب ميشوند و تركيبات موجود در عصاره بابونه، همه اثرات مذكور را دارا میباشد (27، 29) و توان بالاي آن در ترميم برخي از انواع زخمها، قبلاً گزارش شده است (29). با وجود توان عصاره بابونه بر ترميم برخي از انواع زخم، مكانسيم دقيق عمل آن مشخص نشده است.

يكي از تركيبات اصلي موجود در عصاره بابونه، ترکیبی بهنام آلفا- بيزابولول (Alpha- bisabolol) است که زمان ترميم انواعي از زخم در حيوانات آزمايشگاهي را كاهش ميدهد؛ علاوه بر آن، گياه بابونه غني از فلاوونوييدهاست كه آنتياكسيدانهاي مؤثّري در خنثيكردن راديكالهاي آزاد اكسيژندار ميباشند. پتانسيل آنتياكسيدانی بابونه در ترميم زخم، مورد مطالعه قرار گرفته است. بر اين اساس، يكي از مكانيسمهاي احتمالي اثر بابونه بر بهبود زخم نوع برشي، ممكن است از طريق مسير مذكور باشد. مطالعه جراحی و همکاران نشان داد که عصاره روغني گل بابونه، بر ترميم زخم جلدي نوع برشي در موش صحرايي مؤثّر است كه احتمالاً بهواسطه اثرات ضدّ التهابي، ضدّ باكتريايي و فعاليت آنتياكسيداني اجزاي موجود در آن ميباشد و براي تعيين مكانسيم دقيق عمل آن، نياز به بررسيهاي بيشتري است (27).

با وجود استفاده گسترده از بابونه در طب سنتي، تحقيقات علمي محدودی در ازتباط با فوايد آن صورت گرفته است. حتی در بعضی از گزارشها، نتايج متناقضي در زمینه اثر آن در درمان بيماريهاي پوستي و التهاب مخاط از قبيل اگزما و موكوزيتيس گزارش شده است (30، 31). اثر درماني عصاره بابونه در ترميم برخي از انواع زخم از قبيل هموروئيد گزارش شده و در كاهش التهاب پوست نيز مؤثّر شناخته شده است (27). در مطالعه ديگري عصاره بابونه، در التهاب پوست ناشي از پرتو، اثر درماني قابل توجهي نشان نداد. با این وجود، در برخي از مطالعات، اثر مثبتي از آن گزارش شده است (32). دليل این تفاوتها میتواند در نوع حيوان آزمایشگاهی، نوع زخم، روش عصارهگيري يا دلايل جنبی ديگر باشد (27).

با توجه به خواص ضدّ میکروبی و ضدّ التهابی بابونه، اثربخشی آن بر روی فاز التهابی ترمیم زخم مشهود است (جدول 1).

6- گیاه غازیاقی Falcaria vulgaris:

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

گياه غازياقي (Falcaria vulgaris) یا پاغازه از خانواده چتريان (Umbelliferae)، در حاشيه مزارع ميرويد و در برخي مناطق ايران حتی بهعنوان سبزي مصرف ميشود. تركيبات تشكيلدهنده اين گياه شامل: آلکالوئیدها، کاروتن، ویتامین C و ساپونینها (Saponin) میباشد. از این گیاه براي درمان زخمهاي پوستي، زخم معده، بيماريهاي كبدي و سنگ كليه و كيسه صفرا استفاده میشود (33). بررسيهاي علمي اندكي در مورد خواص درماني و تركيبات تشكيلدهنده گياه غازیاقی وجود دارد. این گیاه در منطقه کرمانشاه بهطور سنتی برای تسریع در بهبود زخم بهصورت پودر خشکشده مصرف میشده است (34). تأثیر حفاظتی عصاره این گیاه بر زخم معده ناشی از اتانول نیز گزارش شده است که با گزارش دیگری در زمینه تأثیرات حفاظتی عصاره این گیاه بر زخم معده (35) هماهنگ میباشد.

در يك مطالعه، اثر مثبت عصاره هيدروالكلي گياه غازياقي براي ترميم زخمهاي پوستي در موش صحرايي گزارش گرديده است (34). از جمله مکانیسمهای احتمالی دخیل در روند ترمیم میتوان بر اثر این گیاه در ازدیاد کلاژن اشاره نمود. با توجه به اینکه برشهای پوستی در رت، پس از 4روز شروع به جمعشدن میکند، در این مطالعه چنین بهنظر میرسد که تأثیرات مثبت گیاه غازیاقی در ترمیم زخم منجر به تفاوت معنیداری در دو گروه شده است؛ به این ترتیب، احتمال تأثیر گیاه غازیاقی در افزایش تعداد فیبروبلاستها و تحریک آنها در ساخت کلاژن و در نتیجه افزایش در سرعت ترمیم زخم پوستی مطرح میباشد (34).

همچنین سایر مکانیسمهای دخیل در روند ترمیم زخم
از جمله: آنژیوژنز، تسریع ساخت نسج گرانولاسیون، جذب مایع اِدم اطراف زخم و کاهش التهاب زخم و یا جلوگیری از وقوع عفونت در محیط زخم نیز میتواند از دلایل احتمالی دیگر برای اثر این گیاه در تسریع روند ترمیم زخم باشد. مطالعات نشان دادهاند که فرآوردههای موضعی که در بریدگیهای پوستی مورد استفاده قرار میگیرند، در صورتی اجازه عبور از لایههای پوست را خواهند داشت که قابلیّت انحلال در چربی را داشته باشند و استفاده از یک مجموعه از مواد حامل از جمله الکل، میتواند قابلیّت نفوذ دارو را افزایش دهد. با توجه به این نکته، تأثیرات مثبت عصاره در کشش زخم نسبت به پودر خشکشده گیاه، میتواند ناشی از جذب مناسبتر و نفوذ بهتر دارو در محل زخم میباشد (34). بهنظر میرسد که این گیاه، بر روی فازهای اول، دوم و سوم روند ترمیم، مؤثّر باشد (جدول 1).

7- گیاه گل ماهور (Verbascum thapsus):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

این گیاه که متعلّق به خانواده گل میمونیان (Scrophulariaceae) است، گلی خاص در منطقه آسیا، اروپا و مدیترانه میباشد. این گیاه دارای حدود 350گونه در جهان است که حدود 40گونه آن در ایران است. گل ماهور يا خرگوشك در مناطق مختلف ايران به نامهاي دیگری از جمله: علف خرگوش، خرگوشك، گل ماهور و علف ماهور نیز ناميده ميشود. پراکندگی این گیاه بیشتر در نواحی غرب و شمال غربی ایران است. اين گونههاي گياهي، حاوي تركيبات و اجزای فعالي بوده كه ميتوانند فعاليّت سيكلواكسيژناز را كاهش دهند. در عصارههاي اين گياهان موادي مانند: ساپونین و گليكوزيد بيواكتيو (Bioactive saponins and glycosides)، فنيلاتیل گليكوزيد (Phenylethyl glycoside) و ورباسكوزيد (Verbascoside) وجود دارد كه داراي فعاليت ضدّ عفونيكنندگي و ضدّ التهابي بوده و همينطور ورباسكوزيد داراي قدرت ترميم زخم نيز ميباشد (36). از روزگاران قدیم، از اين گياه براي درمان ناراحتيهاي تنفّسي استفاده ميشده است؛ همچنین پزشكان از اين گياه برای درمان سرفه استفاده ميكردند و مهاجران اروپايي نیز بههمین منظور اين گياه را با خود به آمريكا بردند. در طب سنتی از اين گياه براي درمان التهاب حلق و گلو، ورم لوزهها، اسهال و بواسير و عفونتهاي مجاري ادراري نیز استفاده میکردند (37).

فلاونوئيدهای موجود در این گیاه بهويژه در روند ترميم زخمها، بهعنوان عامل مؤثّری در از بينبردن راديكالهاي آزاد (بهواسطه مهار سنتز نيتريكاكسايد) محسوب میشوند (37، 38)؛ همچنین پليساكاريدهای موجود در این گیاه، اثرات ضدّ التهابي و تغيير ايمني عمدهاي از خود نشان میدهند و بنابراین بر روي روند ترمیم سوختگيها، زخمها و بهبود التهابهاي داخلي، اسهال و حتی اسهال خونی نیز مؤثّر میباشند (39، 40). توليد كلاژن که توسط سلولهاي فيبروبلاست در فاز تكثير روی میدهد، دارای اهمیت بسیار میباشد؛ از آن جهت که يكي از مواد داربست مورد نياز برای ترميم را فراهم ميكند (37).

در یک مطالعه، با انجام دو نوع رنگآميزي اختصاصي تریکرومماسون و وانگيسون، ميزان تراكم كلاژن در برشهاي بافتي بررسي گردید كه نتايج حاصل از آن نشان داد، ميزان كلاژن، هنگام تيمار گروههاي تجربي با عصاره گياه مزبور افزايش مییابد (37).

از جمله تركيبات موجود در عصاره گياه گل ماهور، تركيبات استروئيدي ميباشد. از آنجا كه تجويز اين تركيبات در موشهاي صحرايي بهشكل سيستميك و يا موضعي، میتواند باعث بهبود فرآيند ترميم زخم و رگزايي گردد (41)، ميتوان چنين نتیجهگیری كرد كه افزايش قطر عروق خوني در گروههاي تجربي تيماریافته و تسريع در روند بهبود زخم، بهدليل وجود اين تركيبات میباشد (37).

تحقیقات انجامشده بر روی ترکیبات مؤثّره این گیاه و مکانیسم اثر آنها، نشاندهنده این امر است که تأثیر این گیاه بر روی فاز تکثیر (آنژیوژنز) و فاز سوم ترمیم زخم (کلاژنسازی)، از اهمیّت بیشتری برخوردار است (جدول 1).

8- گياه جغجغه (Prosopis farcta):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

گياه جغجغه، از خانواده Fabaceae و زيرخانواده Mimosoideae ميباشد كه بومي نواحي خشك و نيمهخشك آمريكا، آسيا و آفريقا است. این گیاه، بومی مناطق جنوب شرقی ایران بهخصوص سیستان و بلوچستان است. عمده تركيبات موجود در این گیاه، کورستین (Quercetin)، تریپتامین (Tryptamin)، تانن (Tannin) و اپیجنین (Apigenin) ميباشد. از جمله خواص دارويي اين گياه معالجه: زخم معده، سقط جنين، اسهال خوني، روماتيسم، التهاب حنجره، دردهاي قلبي و تنگي نفس ميباشد؛ همچنين در تحقيقات ديگر بهخواص ضدّ ديابتي و فوايد ضدّ اسپاسم، تسكيندهندگي و ضدّ التهابي گياه جغجغه اشاره شده است (42).

در مطالعه نخعي و همكاران که به مقایسه اثرات ترمیمی کره حیوانی و پماد عصاره گیاه جغجغه بر روی سوراخهاي پوستي ایجادشده در رتها پرداختند، مشخص گردید که پودر ميوه گياه جغجغه، اثرات درمانی بیشتری نسبت به گروه درمانی کره حیوانی داشت؛ از طرفی نتايج بهدستآمده از این مطالعه، اثرات مثبت گياه جغجغه بر تسریع طول مدت بهبود زخم در رتهای مورد آزمایش را تأیید میکند. به نظر ميرسد، حداقل قسمتي از اثرات التيامبخشي گياه فوق، احتمالاً بهدليل اثرات ضدّ التهابي و تكثير سلولي ترکیبات موجود در این گیاه است كه در فرآيندهاي متعدّد ترميم، نقش تسريعي داشته است (42). از مطالعه Gulalp و همکاران مشخص شد که Lectin و Toxin استخراجشده از P.farcta، کشنده انگل لیشمانیا است (43). نتایج مطالعه نخعی و همکاران نیز مشخص نمود که عصاره آبی همه بخشهای هوایی P.farcta، درجات مختلفی از فعالیت ضدّ میکروبی را نشان میدهند؛ همچنین تاننها دارای اثرات آنتیویروسی، آنتیباکتریایی و آنتیپارازیتی میباشند (42).

Kumar و همكاران در سال 2007 نشان دادند كه فلاونوئيدها (Flavonoids) و تريترپنوئيدها (Triterpenoids)، انقباض زخم و اپيتليزاسيون را افزايش ميدهند (44). با توجه به اينكه گياه مورد استفاده در مطالعه رنجبر حیدری و همکاران نيز داراي اين تركيبات بوده است، پژوهشگران این مطالعه بیان میکنند که نتايج مطالعه آنها در زمينه اپيتليومزايي، همراستا با يافتههاي مطالعه Kumar و همکاران، احتمالاً ناشي از حضور فلاونوئيدها يا تريترپنوئيدها ميباشد؛ همچنین آنها بیان میکنند که با توجه به اينكه گياه جغجغه نيز حاوي تانن ميباشد، احتمالاً وجود اين تركيب، به فعالیت انقباضدهندگي و ضدّ ميكروبي این گیاه در طی مراحل التيام زخم کمک مینماید (45).

Ruiz و همكاران در سال 2007 نشان دادند، کورستین (Quercetin) كه يك نوع فلاونوئيد است، باعث مهار بيان سيتوكينهاي التهابي ميشود و در نتيجه، التهاب را تضعيف ميكند (46)؛ بنابراین به نظر ميرسد که وجود ترکیبات زیادی از جمله: تانن، فلاونوئيدها و تريترپنوئيدها و کورسیتین در این گیاه باعث گردیده که روند ترمیم زخم توسط این گیاه بهخوبی صورت پذیرد. مجموع این مطالعات بیانگر این است که گیاه جغجغه، در فازهای اول و دوم ترمیم اثرات مثبتی داشته باشد (جدول 1).

9- گزنه (Urtica dioica):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

گیاه گَزَنه با نام علمی Urtica dioica، گیاهی از تیره گزنهایان (Urticaceae)، علفی و پایا با ساقهای منشعب و برگهای کاملاً پوشیده از کرکهای گزنده است (47). در ایران این گیاه در مناطق اطراف تهران، در مناطق شمالی در مازندران، گیلان، رودبار، آستارا و بندر گز و در آذربایجان دیده میشود. گزنه دارای تانن (Tannin)، ترکیبات موسیلاژی (Mucilage compounds)، نوعی ماده مومی، اسیدفرمیک (Formic acid)، یک فیتوسترین یا فیتوسترول (Phytosterols)، نیترات پتاسیم و کلسیم، ترکیبات آهندار و نوعی گلیکوزید با اثر قرمزکنندگی پوست که از سر شاخه آن بهدست میآید، و به نام اورتیسین (Urticine) شناخته میشود، میباشد (47-50).

یکی از کاربردهای گزنه در درمان عوارض بیماری دیابت است (51). گياه گزنه از دسته گیاهانی است كه در بسياري از كشورهاي دنيا بهصورت سنتي براي درمان بيماريها و عوارض مختلف، مورد استفاده قرار ميگيرد. مطالعات مختلف نشان داده است كه اين گياه داراي خواص آنتياكسيداني و ضدّ ميكروبي (52، 53) و همینطور حاوي تركيبات مختلفی از جمله هيستامين (Histamine) ميباشد.

Cummings و همکاران در سال 2011 و مسلمی و همكاران در سال 2012 بيان داشتند كه اين گياه داراي تركيبات مختلف از جمله مقادير زيادي هيستامين ميباشد (54، 55). گزارشهايي دالّ بر تأثير هيستامين بر روند التيام زخم موجود ميباشد (56- 59).

جدول 1- بررسی اجمالی گیاهان بومی ایران و اثربخشی آنها بر روی فازهای مختلف ترمیم

اثرات گیاه بر روی فاز های ترمیم زخم			مشخصات گونه گیاهی و مواد مؤثّره آن
فاز بازسازی	فاز تکثیر	فاز هموستازیک و التهابی	مواد مؤثّره گیاه	مشخصات گونه	نام
بی اثر	موثر	مؤثّر	سیلیمارین (Silymarin) حاوی سیلیبینین (Silibinin)	گیاهی 2ساله متعلّق به تیره کاسنیان ((Asteraceae	خار مریم (marianum Silybum)
موثر	بیاثر	مؤثّر	تانن (Tannin)، ترپنوئيد (Terpenoides)، ساپونين (Saponins)، فلاونوئيد (Flavonoids)، گليكوزيد- آلفا (Glycosides–alpha)، استرول (Sterols)، لوكوآنتوسيانين (Loco anthocyanin)	گیاهی خوشبو و معطر متعلق به تیـــره نعنـــاع (Labiatae)	کلپوره (Teucrium polium)
موثر	مؤثّر	مؤثّر	گلیکوزیدهای فنلی متعدد مانند: گزانتون (Xanthone)، کومارین (Coumarin)، کینوئید (Quinoids)، گلیکوزید بتاسیتوسترول و تانن (Tannin) و آلکالوئیدها، لاوسون (Lawsone)	گیاهی است گلدار از تیره حنا (Lythraceae)	حنا ( inermis Lawsonia)
مؤثّر	مؤثّر	مؤثّر	پلیفنولها (Polyphenols)، کاتکینها (Catechin)، گلیکوپروتئینها، فلاونوئيدها (Flavonoids)	گیاهی گرمسیری متعلق به خانواده چاییان (Theaceae)	چای سبز (Camellia Sinensis )
بیاثر	بی اثر	مؤثّر	آزولن (Azolen) و كامازولنها (Chamazulene)، فلاونوئیدها (Flavonoids)، كومارينها (Coumarin)، آلفا- بيزابولول (Alpha- bisabolol)	گیاهی یکساله و معطر متعلق به تیره کاسنیان (Asteraceae)	بابونه (Matricaria chamomilla)
مؤثّر	مؤثّر	مؤثّر	آلکالوئیدها، کاروتن، ویتامینC، ساپونین (Saponin)	متعلق به خانواده چتريان (Umbelliferae)	غازیاقی (Falcaria vulgaris)
مؤثّر	مؤثّر	بیاثر	ورباسكوزيد (Verbascoside)، ساپونین و گليكوزيد بيواكتيو (Bioactive saponins and glycosides)، تركيبات استروئيدي (Phenylethyl glycosides)	متعلق به خانواده گل میمونیان (Scrophulariaceae)	گل ماهور (Verbascum Thapsus)
بیاثر	بیاثر	مؤثّر	فلاونوئيدها (Flavonoids) و تريترپنوئيدها (Triterpenoids) کورستین (Quercetin)، تانن (Tannin)، اپیجنین (Apigenin)	گیاهی گلدار متعلق به خانواده پروانهآسا (Fabaceae)	جغجغه (Prosopis farcta)
بیاثر	مؤثّر	بیاثر	تاننها (Tannin )، گلیکوزیدها، هیستامین (Histamine)، ترکیبات موسیلاژی (Mucilage compounds)، اسید فرمیک (Formic acid)، فیتوسترول (Phytosterols)	گیاهی علفی متعلق به تیره گزنهایان Urticaceae	گزنه (Urtica dioica)
بیاثر	مؤثّر	مؤثّر	آنتوسيانين، استرول، آلكالوئيد، تانن گلیکوزیدهای سیانوژنیک (Cyanogenic glycosides)، فلاونوئيدها (Flavonoids)	گیاهی علفی و چندساله متعلق به خانواده پروانهآسا (Fabaceae)	یونجه پاکلاغی (Lotus corniculatus)

در اين رابطه، Numata و همكاران در سال 2006 بيان داشتند كه هيستامين از طريق فعالسازي فاكتور رشد فيبروبلاستي، منجر به افزايش آنژيوژنز در بافت التيامي شده و موجب تسريع در روند التيام زخمهاي جلدي ميشود (57).

در مطالعهای ديگر، Ghosh و همكاران بيان نمودند كه هيستامين از طريق افزايش توليد فاكتور رشد اندوتليال عروقي، منجر به افزايش ميزان بافت همبند در فرآيند التيام زخم ميشود (56). Bairy و همكاران نيز در سال 1991 در مطالعه خود به مهار سنتز هيستامين در روند ترميم زخم در موش صحرايي پرداختند. آنها دريافتند كه اين عمل باعث كاهش ميزان هيدروكسيپرولين در بافت جوانهای شده و اپيتليومسازي را به تأخير مياندازد (58).

همچنين مطالعه Noliو همکاران در سال 2001 نشان داد كه ماستسلها، مسئول ترشح هیستامین میباشند که بر مهاجرت فيبروبلاستها و روند تكثير سلولي مؤثّرند (59). در مطالعهاي ديگر Weller و همكاران در سال 2006، به بررسي روند التيام زخم در موشهاي فاقد ماستسل پرداختند. آنها همچنين از ديمتيندن بهعنوان يك آنتاگونيست رسپتور H1 استفاده نمودند و دريافتند كه اين ماده با جلوگيري از آزادشدن هيستامين، در روند التيام زخم اختلال ايجاد مينمايد. در نتيجه آنان بيان داشتند كه فعاليت ماستسلها و آزادشدن هيستامين، در روند طبيعي التيام زخم جلدي ضروري ميباشد (60).

بنابراين از آنجايي كه هيستامين يكي از تركيبات اصلي گياه گزنه است و با توجه به نقش مثبت اين ماده در التيام زخم، ميتوان گفت اثرات مثبت التيامي در گروه درماني گزنه، در ارتباط با هيستامين موجود در آن میباشد و در نتيجه ميتوان بيان داشت كه پماد حاصل از گياه گزنه، ميتواند روند التيام را در زخمهاي جلدي ايجادشده تسريع نمايد (55).

10- یونجه پاکلاغی (گیاه علفجوش)
(Lotus corniculatus):

(برگرفته از پایگاه اینترنتی http://en.wikipedia.org)

گياه يونجه پاكلاغي يا پامرغي با نام علمي
Lotus corniculatus از تيرهي پروانهآسا Fabaceae ميباشد. اين گياه، علفی و چندساله است و اغلب به صورت گسترده روی زمین دیده میشود. برگهای آن مرکب و از پنج برگچه تشکیل شده است و ظاهری شبیه شبدر دارد. ارتفاع گیاه بین 5 تا 20سانتیمتر متغیّر است. در نواحي جنوبي ايران، كوه دنا، آذربايجان غربی و شرقی، کردستان، كوه الوند، همدان و نواحي ديگر يافت ميشود (3). مطالعات انجامشده نشاندهنده اثرات آنتيباكتريایی، بندآورنده خون، ضدّ التهابی و ضدّ كرمی در گياه يونجه پاكلاغي ميباشد (61-63). اين گياه در طب سنتي و در بین جمعيت عشاير، كشاورزان و باغداران استانهای ذکرشده، جايگاه ويژهاي بهعنوان مرهم زخمهاي جلدي داراست. این گیاه دارای مقادیر زیادی آنتوسيانين، فلاونوئيد، استرول، آلكالوئيد، تانن و گلیکوزیدهای سیانوژنیک (Cyanogenic glycosides) میباشد.در زمان شکفتن گلهای این گیاه، مقدار کمی هیدروژنسیانید نیز آزاد میگردد (3).

اثر ضدّ التهابي عصاره گياه يونجه پاكلاغي، توسط Koelzer و همكاران گزارش شده است. احتمال دارد بخشي از اثرات التيامبخشي پماد عصاره گياه علف جوش، مرتبط به اثر ضدّ التهابي آن باشد كه در فاز التهابي ترميم زخم مؤثّر بوده است (64).

Min و همكاران، اثر ضدّ التهابي عصاره گياه يونجه پاكلاغي را گزارش نمودند (61). بر طبق مطالعات اسدبیگی و همكاران، گزارش شد كه تعديل مرحله التهاب زخم، موجب تسريع بهبودي زخم ميشود و با توجه به وجود برخی تركيبات ضدّ التهابي در گياه یونجه پاکلاغی، این مسئله باعث تسريع در التيام زخم سطحي در موشهاي صحرايي میگردد (3). طبق گزارش Koelzer و همكاران، اينچنين برداشت ميشود كه گياه يونجه پاكلاغي بهدليل دارابودن خاصيّت ضدّ التهابي كه ناشي از مهار لكوسيتها و كاهش ترشحات زخم و همينطور مهار آنزيمهاي پيشالتهابي و ميانجيهايي مثل: Adenosine deaminase، Myeloperoxidase و (Interleukin-1 (IL-1beta ميباشد، با تعديل در مرحله التهاب، تسريع در التيام زخم را موجب شده است. نتايج حاصل از اين تحقيق با نتايج گزارشهای پیشگفته، همخواني دارد (64).

اسدبیگی و همكاران، افزايش خونرساني و اكسيژنرساني به محل زخم از طريق گشادنمودن عروق را يكي ديگر از عوامل مؤثّر در روند التيام زخم دانستند (3). از سوي ديگر Min و همكاران گزارش کردند كه گياه علفجوش، داراي فعاليّت آنتياسپاسموديك بوده و احتمال ميرود كه اين خاصيت، كمك بهسزايي به التيام زخم نموده و منجر به كوتاهشدن زمان التيام زخم گرديده است (61). خاكساري و همكاران (65) گزارش نمودند كه جلوگيري از عفونت زخم، بهبودي زخم را تسريع ميبخشد؛ همچنين داروهاي آنتيبيوتيك موضعي، از طريق كنترل عفونت زخم، موجب تسريع التيام زخم ميشوند. اشرفي و همكاران، اثر ضدّ ميكروبي گياه يونجه پاكلاغي را گزارش نمودند (66). بر پايه گزارشهای بیانشده، ميتوان اذعان نمود كه احتمالاً عصاره گياه يونجه پاكلاغي، بهدليل دارابودن خواص ضدّ ميكروبي نیز میتواند موجب تسريع روند التيام پوست گردد (62) و با توجه به ترکیبات ضدّ التهابی و ضدّ میکروبی خود، بیشترین تأثیر را داشته باشد (جدول 1).

نتيجهگيري

گیاهان دارویی و مشتقات آن، امروزه 20درصد تجویزات دارویی در کشورهای صنعتی پیشرفته و 80درصد تجویزات دارویی در کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص میدهند. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، 80درصد مردم جهان، برای مراقبتهای اولیه بهداشتی ترجیح میدهند از عصارههای گیاهی یا مواد مؤثّره آنها استفاده نمایند. با توجه به فلور طبیعی بسیار متنوع ایران، بهنظر میرسد که این گیاهان و گیاهان دیگری که در ایران بهطور سنتی در ترمیم زخم مورد استفاده قرار میگیرند، باید مورد بررسی تشخیصی و آزمایشگاهی بیشتری قرار گیرند. در این مطالعه مروری، مشخص گردید که اکثر گیاهان ذکرشده، اثرات مفیدی بر روی روند ترمیم زخم دارند؛ ولی از بین این گیاهان، سه گیاه حنا، چای سبز و غازیاقی، اثرات مثبتی بر روی هر سه مرحله ترمیم دارند و بهنظر میرسد میتوان از ترکیبات موجود در این گیاهان، در روند ترمیم زخم استفاده نمود.

منابع:

1- Malekmohammadi M, Abdol Tehrani H, Aghdami N. Skin structure and wound healing phases. Journal of Dermatology and Cosmetic. 2011; 2(4): 229-44. [Persian]

2- Alah Tavakoli M, Vazirinejad R, Ansari Jaberi A, Negahban T, Mashayekhi H, Nazari M, et al. Effect of Teucrium polium extract on skin wound healing in rat. Medical Journal of Hormozgan University. 2012; 16(1):17-24. [Persian]

3- Asadbegy M, Mirazi N, Vatanchian M. Comparative study of lotus corniculatus. Hydroethanolic extract and phenytoin ointment effects on rat skin wound healing: morphometrical and histopathological studies. Journal of Cell & Tissue. 2011; 2(3):213-23. [Persian]

4- Naghsh N, Aboutalebi F, Karam Seychani S. Designing a New Nano-Plant Composite of cucurbita pepo for wound repair of skin in male Albino mice: a new nano approach for skin repair. Journal of Fasa University of Medical Sciences. 2013; 3(1):27-33. [Persian]

5- Ghaderi R, Afshar M. Novel advancements in wound healing. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2014; 21(1):1-19. [Persian]

6- Shirzad H, Sedaghat A, Ghasemi S, Shirzad M. Effect of royal jelly on sterile wound healing in balb/c mice. Armaghan Danesh. 2010; 15(1):38-47. [Persian]

7- Ghaderi R, Afshar M. The effects of topical application of Octyl-2-cyanoacrylate tissue glue on the wound healing in mice: An experimental study. Iranian Journal of Basic Medical Sciences. 2006; 9(30):136-43.

8- Ghorbani Ranjbary A, Varzandian S, Zarei A, Asmarian S, Jouibar F. Investigation of Hydralcoholic Extract of Silybum Marianum on Open Wound Healing in Mice. Journal of Babol University Of Medical Sciences. 2014;16(5):35-41. [Persian]

9- Osuchowski MF, Johnson VJ, He Q, Sharma RP. Alterations in regional brain neurotransmitters by silymarin, a natural antioxidant flavonoid mixture, in BALB/c mice. Pharm Biol. 2004;42(4-5):384-9.

10- Svobodová A, Zdařilová A, Mališková J, Mikulková H, Walterová D, Vostalová J. Attenuation of UVA-induced damage to human keratinocytes by silymarin. J Dermatol Sci. 2007;46(1):21-30.

11- Sharifi R, Rastegar H, Kamalinejad M, Dehpour AR, Tavangar SM, Paknejad M, et al. Effect of topical application of silymarin (Silybum marianum) on excision wound healing in albino rats. Acta Med Iran. 2012;50(9):583-8.

12- Hashem MA, Jun K-Y, Lee E, Lim S, Choo H, Kwon Y. A rapid and sensitive screening system for human type I collagen with the aim of discovering potent anti-aging or anti-fibrotic compounds. Mol Cells. 2008;26(6):625-30.

13- Gharibnaseri MK, Omidi Birgani F, Vakilzadeh G. [Teucrium polium anticonctraction effects on virgin rats uterus]. Iranian Journal of Basic Medical Sciences. 2005;8(1):31-7. [Persian]

14- Alizadeh AM, Sohanaki H, Khaniki M, Mohaghgheghi MA, Ghmami G, M M. The effect of teucrium polium honey on the wound healing and tensile strength in rat. Iran J Basic Med Sci. 2011;14(6):499-505.

15- Ghaderi R, Afshar M, Akhbarie H, Golalipour MJ. Comparison of the efficacy of honey and animal oil in accelerating healing of full thickness wound of mice skin. Int J Morphol. 2010; 28(1):193-8.

16- Ghaderi R, Afshar M. Topical application of honey for treatment of skin wound in mice. Iran J Med Sci. 2004; 29(4):185-8.

17- Tariq M, Ageel A, Al-Yahya M, Mossa J, Al-Said M. Anti-inflammatory activity of Teucrium polium. Int J Tissue React. 1988;11(4):185-8.

18- Shiravi AH, Alebooyeh M, Hojati V, Akbari H. The effect of extract of henna leaves (lawsonia inermis) on skin wound healing in wistar rats. Journal of Animal Biology. 2011;4(3):45-51. [Persian]

19- Malekzadeh F. Antimicrobial activity of Lawsonia inermis L. Appl Microbiol. 1968;16(4):663-64.

20- Chaudhary G, Goyal S, Poonia P. Lawsonia inermis Linnaeus: A phytopharmacological review. International Journal of Pharmaceutical Sciences and Drug Research. 2010;2(2):91-8.

21- Nayak BS, Isitor G, Davis E, Pillai G. The evidence based wound healing activity of Lawsonia inermis Linn. Phytother Res. 2007;21(9):827-31.

22- Yaghmayei P, Moshrefjavadi F, Nilforooshzade M, Mardani H, Kadanejadian P. The effect of 2% alcohol green tea extract on healing process of open wound in male mice. Journal of Isfahan Medical School. 2009;27(96):324-35. [Persian]

23- Hsu S. Green tea and the skin. J Am Acad Dermatol. 2005;52(6):1049-59.

24- Khan N, Mukhtar H. Tea polyphenols for health promotion. Life Sci. 2007;81(7):519-33.

25- Yamamoto T, Hsu S, Lewis J, Wataha J, Dickinson D, Singh B, et al. Green tea polyphenol causes differential oxidative environments in tumor versus normal epithelial cells. J Pharmacol Exp Ther. 2003;307(1):230-6.

26- Kazemipour Y, Rezaei M, KeivanyK Y. Qualitative comparison of effects of garlic and mallow and motherworth extracts in healing of superfacial wounds in the common carp (Cyprinus carpio). Pajouhesh & Sazandegi. 2005;17(1):93-7. [Persian]

27- Jarahi M, Zahedi Khorasani M,Taherian AA, Miladi H, Safakhah HA. Evaluation of topical matricaria chamomilla l. Oil extract activity on linear incisional wound healing in albino rats. Journal of Medicinal Plants. 2008;8(29):94-9. [Persian]

28- O'Hara M, Kiefer D, Farrell K, Kemper K. A review of 12 commonly used medicinal herbs. Arch Fam Med. 1998;7(6):523-36.

29- Aggag ME, Yousef RT. Study of antimicrobial activity of chamomile oil. Plant Med. 1972;22(2):140-4.

30- Carl W, Emrich LS. Management of oral mucositis during local radiation and systemic chemotherapy: A study of 98 patients. J Prosthet Dent. 1991;66(3):361-9.

31- Fidler P, Loprinzi CL, O'Fallon JR, Leitch JM, Lee JK, Hayes DL, et al. Prospective evaluation of a chamomile mouthwash for prevention of 5‐FU‐induced oral mucositis. Cancer. 1996;77(3):522-5.

32- Maiche A, Gröhn P, Mäki-Hokkonen H. Effect of chamomile cream and almond ointment on acute radiation skin reaction. Acta Oncol. 1990;30(3):395-6.

33- Yadegari M, Khazae M, Ghorbani R, Rezae M, Izadi B, Sheikholeslam A. Wound Healing Effect of Falcaria Vulgaris’ Leaves on Aspirin Induced Gastric Ulcer in Rats. Journal of Kermanshah University of Medical Sciences. 2006;3(10):195-203. [Persian]

34- Shakibaie D, Pasharavesh L, Khoshboo S, Kaboodi B. The Effect of the "Falcaria Vulgaris" on Deep Skin Wound Remodeling Time and Skin Tension Power in Rats. Journal of Kermanshah University of medical sciences. 2006;3(10):187-94. [Persian]

35- Khazaei M, Salehi H. Protective effect of falcaria vulgaris extract on ethanol induced gastric ulcer in rat. Iranian Journal of Pharmacology & Therapeutics. 2006;5(1):43-6.

36- Kupeli E, Tatli II, Akdemir ZS, Yesilada E. Bioassay-guided isolation of anti-inflammatory and antinociceptive glycoterpenoids from the flowers of Verbascum lasianthum Boiss. ex Bentham. J Ethnopharmacol. 2007;110(3):444-50.

37- Nabiuni N, Oryan SH, M Ayyobipor, Bagheri M. Histochemical study of Verbascum speciocum extract's effects on the wound healing in rats. Journal of Cell & Tissue. 2011;2(1):67-75. [Persian]

38- Süntar IP, Akkol EK, Yılmazer D, Baykal T, Kırmızıbekmez H, Alper M, et al. Investigations on the in vivo wound healing potential of Hypericum perforatum L. J Ethnopharmacol. 2010;127(2):468-77.

39- Morton J. Mucilaginous plants and their uses in medicine. J Ethnopharmacol. 1990;29(3):245-66.

40- Galati EM, Mondello MR, Monforte MT, Galluzzo M, Miceli N, Tripodo MM. Effect of Opuntia ficus-indica (L.) Mill. cladodes in the wound-healing process. Journal of the Professional Association for Cactus Development. 2003;5:1-16.

41- Abdollahzade Fard A, Zarifkar A, Dehghan GA, Ay J. Effects of systemic administration of estrogen on the process of wound healing in excisional wounds in diabetic rat. Urmia Medical Journal. 2009;20(1):26-33. [Persian]

42- Nakhaee M, Mahdavi Shahri N, Khayatzadeh J, Shahi Z. An effect of the powder and hydroalcoholic extract of the fruit sheath of Prosopis Farcta mixed with Ghee on epithelization in skin wound healing in rat. The Quarterly Journal of Animal Physiology and Development (Quarterly Journal of Biological Sciences). 2009;2(4):7-15. [Persian]

43- Gulalp B, Karcioglu O. The first report of Prosopis farcta ingestion in children: is it serious? Int J Clin Pract. 2008;62(5):829-30.

44- Kumar B, Vijayakumar M, Govindarajan R, Pushpangadan P. Ethnopharmacological approaches to wound healing—exploring medicinal plants of India. J Ethnopharmacol. 2007;114(2):103-13.

45- Ranjbar Heidari A, Khayyat-Zadeh J, Keshtahgar M. tudy of root aqueous extract of Prosopis farcta effect on wound healing of diabetic adult male rats. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2012;19(3):245-54. [Persian]

46- Ruiz PA, Braune A, Holzlwimmer G, Quintanilla-Fend L, Haller D. Quercetin inhibits TNF-induced NF-kappaB transcription factor recruitment to proinflammatory gene promoters in murine intestinal epithelial cells. J Nutr. 2007;137(5):1208-15.

47- Modarresi Chahardehi A, Ibrahim D, Fariza Sulaiman S, Aboulhassani F. Determination of Antimicrobial Activity of Various Extracts of Stinging Nettle (Urtica dioica). Journal of Medicinal Plants. 2012;2(42):98-104. [Persian]

48- Pourmorad F, Hosseinimehr SJ, Shahabimajd N. Antioxidant activity, phenol and flavonoid contents of some selected Iranian medicinal plants. Afr J Biotechnol. 2006;5(11):1142-5.

49- Pourahmadi M, Bagheri M, Karimi Jashni H, Kargar Jahromi H, Zarei S. The effect of hydroalkoholic extract urtica dioica on concentrations of sex hormones in adult male rats. Journal of Jahrom University of Medical Sciences. 2013;10(4):25-9.

50- Rezaei Aref T, Minaii Zangii B, Latifpour M. protective effects of Urtica Dioica extract on the damage of rat small intestinal mucosa caused by diabetes. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2012;14(3):31-7. [Persian]

51- Golalipour MJ, Balajadeh BK, Ghafari S, Azarhosh R, Khori V. Protective Effect of Urtica dioica L.(Urticaceae) on Morphometric and Morphologic Alterations of Seminiferous Tubules in STZ Diabetic Rats. Iran J Basic Med Sci. 2011;14(5):472-7.

52- Gülçin I, Küfrevioǧlu Öİ, Oktay M, Büyükokuroǧlu ME. Antioxidant, antimicrobial, antiulcer and analgesic activities of nettle (Urtica dioica L.). J Ethnopharmacol. 2004;90(2-3):205-15.

53- Kiaei E, Mazandarani M, Ghaemi E. Antibacterial activity of 7 species of medicinal plants on bacteria isolated from uti patients in Golestan province. Journal of Medicinal Plants. 2010;2(34):74-83. [Persian]

54- Cummings AJ, Olsen M. Mechanism of action of stinging nettles. Wilderness Environ Med. 2011;22(2):136-9.

55- Moslemi HR, Jamshidi K, Tavangar MM, Kafshdouzan K. Study of the effects of Urtica Dioica ointment on the coetaneous wound healing in cattle. Journal of Medicinal Plants. 2012;2(42):177-82. [Persian]

56- Ghosh AK, Hirasawa N, Ohuchi K. Enhancement by histamine of vascular endothelial growth factor production in granulation tissue via H(2) receptors. Br J Pharmacol. 2001;134(7):1419-28.

57- Numata Y, Terui T, Okuyama R, Hirasawa N, Sugiura Y, Miyoshi I, et al. The accelerating effect of histamine on the cutaneous wound-healing process through the action of basic fibroblast growth factor. J Invest Dermatol. 2006;126(6):1403-9.

58- Bairy KL, Rao CM, Ramesh KV, Kulkarni DR. Effect of histamine on wound healing. Indian J Physiol Pharmacol. 1991;35(3):180-2.

59- Noli C, Miolo A. The mast cell in wound healing. Vet Dermatol. 2001;12(6):303-13.

60- Weller K, Foitzik K, Paus R, Syska W, Maurer M. Mast cells are required for normal healing of skin wounds in mice. FASEB J. 2006;20(13):2366-8.

61- Min BR, Barry TN, Attwood GT, McNabb WC. The effect of condensed tannins on the nutrition and health of ruminants fed fresh temperate forages: a review. Anim feed Sci Technol. 2003;106(1-4):3-19.

62- Ramírez-Restrepo CA, Barry TN, López-Villalobos N, Kemp PD, McNabb WC. Use of Lotus corniculatus containing condensed tannins to increase lamb and wool production under commercial dryland farming conditions without the use of anthelmintics. Anim feed Sci Technol. 2004;117(1-2):85-105.

63- Molan A, Attwood G, Min B, McNabb W. The effect of condensed tannins from Lotus pedunculatus and Lotus corniculatus on the growth of proteolytic rumen bacteria in vitro and their possible mode of action. Can J Microbiol. 2001;47(7):626-33.

64- Koelzer J, Pereira DA, Dalmarco JB, Pizzolatti MG, Fröde TS. Evaluation of the anti-inflammatory efficacy of Lotus corniculatus. Food Chem. 2009;117(3):444-50.

65- Khksari M, Rezvani ME, Sajadi MA, Soleimani A. The effect of topically applied water extract of Rhazya stricta on cutaneous wound healing in rats. Koomesh. 2000;1(3):1-10. [Persian]

66- Ashrafi K, Esmaeli E, Shahinfard N, Ansari R, Parvin N, Namjou AAR, et al. The effect of hydroalcoholic extracts of Zizipus vulgaris L. on burn healing. Shahrekord University of Medical Sciences Journal. 2011;12(4):78-82. [Persian]

Abstract Review Article

Repairing effects of Iran flora on wound healing

Mohammad Afshar[6], Hanieh Sattari fard[7], Mehri Shadi[8], Reza Ghaderi[9]

The skin is the largest and the heaviest organ in the human body which, in addition to its important roles in the protection, waste removal, and contribution to vitamin D synthesis. As an important sensory organ, it can play a major role in the maintenance of homeostasis in the body. Total loss of of the skin integrity can cause harms and diseases that lead to physical disability and even death. Therefore, one of the main problem faced by medical science so far, is the question of .wound healing in the shortest possible time and with minimal side effects.

Increasing the wound healing rate leads to positive financial and health results. Thus, several studies on new therapeutic techniques such as use of chemical drugs, herbal medication and homeopathy have been done. Moreover, physical methods such as laser therapy and other treatmentshave been constantly improving. In recent decades, the use of herbal medicine, as an effective method, has been progressing in most countries including Iran. In the traditional medicine of Iran various methods of using plants for the treatment of diseases are common. This is actually justifiable due to the geographic diversity of the flora in Iran.

In the present paper the effectivity of the cut healing properties of some medicinal herbs in Iran is discussed.

Key Words: Herbs; Wound healing; Incision; Iran

Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2015; 22 (1):1-18

Received: January 14, 2015 Accepted: March 11, 2015

---

^[1] استاد، گروه علوم تشريح، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی بيرجند، بيرجند، ايران؛

[2] عضو مرکز تحقیقات سمشناسی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشهد، ایران؛

[3] دکتری ایمونولوژی و بیوتکنولوژی دامپزشکی، آکادمی دولتی دامپزشکی و بیوتکنولوژی مسکو (اسکریابین)،، مسکو، روسیه؛

[4] دانشجوی کارشناسی ارشد آناتومی، عضو کمیته تحقیقات دانشجویی، گروه علوم تشريح، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی بيرجند، بيرجند، ايران؛

[5] نویسنده مسؤول؛ استاد، گروه پوست و ليزر، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی بيرجند، بيرجند، ايران.

آدرس: بیرجند- بلوار غفاری- بیمارستان ولی عصر- بخش پوست

تلفن: 32443001 نمابر: 32445402 پست الكترونيكي: rezaghaderi@yahoo.com

[6] Professor, Department of anatomy, Facalty of medicine, Birjand University of medical Sciences, Birjand, Iran

² Medical Tocxicology Research Center, Facalty of medicine, Mashhad University of Medical Sciences, Mashhad, Iran;

³ Ph.D of veterinary Immunology and biotechnology, Moscow State Academy of Veterinary Medicine and Biotechnology named after K.I. Scriabin (MGAVM ),Moscow University, Moscow, Russia;

4 M.Sc.student of anatomy, Department of anatomy, Facalty of medicine, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran;

⁵ Corresponding author; Professor, Department of dermatology and laser therapy, valiasr hospital, facalty of medicine, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran rezaghaderi@yahoo.com