دوره 26، شماره 2 - ( تابستان 1398 )
جلد 26 شماره 2 صفحات 136-128 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
khodadadi M, Dorri H, Ramazani A A, Edalatian M, Maleki A, Assari Z. Investigation heavy metals levels in eyebrows cosmetic in Birjand: study of lead and cadmium levels (2017). J Birjand Univ Med Sci. 2019; 26 (2) :128-136
URL: http://journal.bums.ac.ir/article-1-2519-fa.html
URL: http://journal.bums.ac.ir/article-1-2519-fa.html
خدادادی مریم، دری حدیقه، رمضانی عباسعلی، عدالتیان مرضیه، ملکی اقدس، عصاری زهرا. بررسی مقدار فلزات سنگین در لوازم آرایشی ابرو موجود در شهر بیرجند 1396: مطالعه سرب و کادمیوم. مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي بيرجند 1398; 26 (2) :136-128
مریم خدادادی* 
1، حدیقه دری2، عباسعلی رمضانی2 ، مرضیه عدالتیان3، اقدس ملکی3، زهرا عصاری3
1، حدیقه دری2، عباسعلی رمضانی2 ، مرضیه عدالتیان3، اقدس ملکی3، زهرا عصاری3
1- عضو مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثّر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران ، maryam.khodadadi@gmail.com
2- عضو مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثّر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
3- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
2- عضو مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثّر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
3- کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
متن کامل [PDF 287 kb]
(1413 دریافت)
| چکیده (HTML) (5899 مشاهده)
نمودار 1- مقایسه میانگین غلظت سرب (میکروگرم بر گرم) در برندهای مختلف تاتوی ابروی توزیع‌شده در شهر بیرجند
نمودار 2- مقایسه میانگین غلظت سرب (میکروگرم بر گرم) در برندهای مختلف ریمل ابروی توزیع‌شده در شهر بیرجند
منابع:
1- Mansouri B, Maleki A, Mahmoodi M, Davari B, Shahsavari S. Risk Assessment of Heavy metals in lipstick and hair dye cosmetic products in Sanandaj. J Kurdestan Univ Med Sci. 2017; 22(3): 31-9. [Persian]
2- Nnorom IC, Igwe JC, Oji-Nnorom CG. Trace metal contents of facial (make-up) cosmetics commonly used in Nigeria. Afri Biotechnol. 2005; 4(10): 1133-8. DOI: 10.4314/ajb.v4i10.71343
3- Gondal MA, Seddigi ZS, Nasr MM, Gondal B. Spectroscopic detection of health hazardous contaminants in lipstick using laser induced breakdown spectroscopy. J Hazard Mater. 2010; 175(1-3): 726-32. DOI: 10.1016/j.jhazmat.2009.
4- Mousavi Z, Ziarati P, Shariatdoost A. Determination and safety assessment of lead and cadmium in eye shadows purchased in local market in Tehran. J Environ Anal Toxicol. 2013; 3(7): 193. DOI: 10.4172/2161-0525.1000193
5- Al-Saleh I, Al-Enazi S, Shinwari N. Assessment of lead in cosmetic products. Regul Toxicol Pharmacol. 2009; 54(2): 105-13. doi: 10.1016/j.yrtph.2009.02.005.
6- Umar MA, Caleb H. Analysis of metals in some cosmetic products in FCT abuja, Nigeria. Int J Res Cosmet Sci. 2013; 3(2): 14-8.
7- WHO. Environmental Health Criteria 165: Inorganic Lead. 2004. INCHEM, International Programmed on Chemical Safety. Available at: https://www.who.int/ipcs/publications/ehc/en/ Accessed March 11, 2018
8- al-Saleh I, Khalil MA, Taylor A. Lead, erythrocyte protoporphyrin, and hematological parameters in normal maternal and umbilical cord blood from subjects of the Riyadh region, Saudi Arabia. Arch Environ Health. 1995; 50(1): 66-73. DOI:10.1080/00039896.1995.9955014
9- Rothenberg SJ, Schnaas L, Salgado-Valladares M, Casanueva E, Geller AM, Hudnell HK, et al. Increased ERG a- and b-wave amplitudes in 7- to 10-year-old children resulting from prenatal lead exposure. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2002; 43(6): 2036-44.
10- Al-Ashban RM, Aslama M, Shah AH. Kohl (surma): a toxic traditional eye cosmetic study in Saudi Arabia. Public Health. 2004; 118(4): 292-8. DOI: 10.1016/j.puhe.2003.05.001
11- Hardy AD, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. Int J Environ Health Res. 2004; 14(1): 83-91. DOI: 10.1080/09603120310001633859
12- Hardy AD, Walton RI, Vaishnay R, Myers KA, Power MR, Pirrie D. Chapter 5 Egyptian eye cosmetics ("Kohls"): Past and present. Physical Techniques in the Study of Art, Archaeology and Cultural Heritage. 2006; 1(C): 173-203. DOI: 10.1016/S1871-1731(06)80006-0
13- Dwivedi RS. Lead Exposure alters the drug metabolic activity and the homeostasis of essential metal ions in the lenticular system of rat. Environ Pollut. 1996; 94(1): 61–6.
14- Papanikolaou NC, Hatzidaki EG, Belivanis S, Tzanakakis GN, Tsatsakis AM. Lead toxicity update. A brief review. Med Sci Monit. 2005; 11(10): RA329-36.
15- Bellinger DC. Teratogen update: lead and pregnancy. Birth Defects Res A Clin Mol Teratol. 2005; 73(6): 409-20. DOI:10.1002/bdra.20127
16- Ettinger AS, Hu H, Hernandez-Avila M. Dietary calcium supplementation to lower blood lead levels in pregnancy and lactation. J Nutr Biochem. 2007; 18(3): 172-8. doi: 10.1016/j.jnutbio.2006.12.007
17- WHO. Environmental Health–Criteria 3. World Health Organization Task Croup on Environmental Health–Criteria for Lead. 1977. Available at: http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc003.htm/ Accessed March 14, 2018
18- Vahid Dastjerdi M, Foroughi M, Mohammadi Moghadam F, Hassanzadeh A, Nourmoradi H. Studying the lead concentration rate in the most popular eye shadow cosmetics in Isfahan city, Iran. Sci Res. J Health Syst Res. 2012; 8(3): 487-92. [Persian]
19- Mohammadi M, Riyahi Bakhtiari A, Khodabandeh S. Determination of Cadmium and Lead Concentration in Cosmetics (Sunscreen, Lipstick and Hair Color). Iran J Health Environ. 2014; 6(4): 481-90. [Persian]
20- Malakootian M, Pourshaaban Mazandarany M, Eskandari M, Pourmahyabady R. Determination of lead concentration in solid and liquid lipsticks available in Iran-Kerman. Hormozgan Med J. 2012; 16(3): 241-6. [Persian]
21- Ayenimo JG, Yusuf AM, Adekunle AS, Makinde OW. Heavy metal exposure from personal care Products. Bull Environ Contam Toxicol. 2010; 84(1): 8-14. doi: 10.1007/s00128-009-9867-5.
22- Volpe MG, Nazzro M, Coppola R, Rapuano F, Aquino RP. Determination and assessments of selected heavy metals in eye shadow cosmetics from China, Italy, and USA. Microchem J. 2012; 101: 65-9. DOI: 10.1016/j.microc.2011.10.008
23- Sainio EL, Jolanki R, Hakala E, Kanerva L. Metals and arsenic in eye shadows. Contact Dermatitis. 2000; 42(1): 5–10.
24- Aldayel O, Hefine J, Alharbi KN, Al-Ajyan T. Heavy metals concentration in facial cosmetics. Nat Prod Chem Res. 2018; 6(1): 303. DOI: 10.4172/2475-7675.1000303
متن کامل: (1560 مشاهده)
Abstract Original Article
, Hadigheh Dorri1, Abbas Ali Ramazani2,
Marzieh Edalatian3, Aghdas Maleki3, Zahra Assari3
1Corresponding author; Social Determinants of Health Research Center, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran.
Tel: +985632381661 Fax: +5631631651 Email: maryam.khodadadi@gmail.com
2 Social Determinants of Health Research Center, Department of Public Health, Birjand University of Medical sciences, Birjand, Iran
3 Student Research Committee, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran.
ABSTRACT
Background and Aim: Heavy metals such as lead and cadmium are toxic and carcinogenic compounds that are absorbed through the skin. Therefore, the aim of this study was to determine the amount of lead and cadmium heavy metals in bulk branded cosmetic bags (mascara and tattoo) distributed in Birjand.
Materials and Methods: In this descriptive-analytical study, by referring to the Birjand cosmetics and health center :union: and by using a simple random sampling method, the 12 centers are selected and by referring to them, 63 samples of mascara and eyebrow tattoos were selected. Due to the limited number of eyebrow cosmetics brands, all existing brands were sampled. The lead and cadmium levels of the samples were determined using acid digestion and atomic absorption. Data were analyzed using statistical tests of Kruskal-Wallis and Mann-Whitney.
Results: The mean lead concentration in mascara and tattoos was 51.8-227.4 μg / g and 37.5 ± 313.6 mg / g, respectively, and in all samples, the concentration of cadmium was zero. There was a significant difference among the different tattoo samples in terms of concentration of lead (P<0.05), but there was no significant difference between mascara samples (P=0.761).
Conclusion: Due to unauthorizedly, the concentration of lead heavy metal in conventional cosmetic products and also no significant difference among famous brands, sufficient awareness of the risk of large amounts of such substances is necessary.
Key Words: Heavy Metals; Lead; Cadmium; Eyebrow; Cosmeticبررسی مقدار فلزات سنگین در لوازم آرایشی ابرو
مریم خدادادی[1]، حدیقه دری1، عباسعلی رمضانی[2]،
مرضیه عدالتیان[3]، اقدس ملکی3، زهرا عصاری3
چکیده
زمینه و هدف: فلزات سنگین سرب و کادمیوم، ترکیبات سمی و سرطان‌زایی هستند که از طریق پوست جذب می‌شوند. هدف از این مطالعه، تعیین میزان فلزات سنگین سرب و کادمیوم در مارک‌های پرمصرف لوازم آرایشی ابروی (ریمل و تاتو) توزیع‌شده در شهر بیرجند بود.
روش تحقیق: در این مطالعه توصیفی- تحلیلی، با مراجعه به اتحادیه صنف لوازم آرایشی و مرکز بهداشت بیرجند، با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده، تعداد 12 مرکز انتخاب و با مراجعه به آنها، تعداد 63 نمونه پرمصرف از محصولات ریمل و تاتوی ابرو انتخاب شد. با توجه به محدودبودن برندهای لوازم آرایشی ابرو، از کلّیه برندهای موجود نمونه‌برداری شد. با روش هضم اسیدی و دستگاه جذب اتمی، مقدار سرب و کادمیوم نمونه‌های مورد مطالعه تعیین گردید. داده‌ها با کمک آزمون‌های آماری کروسکال‌والیس و من‌ویتنی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها: میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل و تاتو به‌ترتیب بین 4/227-8/51 میکروگرم بر گرم و 6/313-1/37 میکروگرم بر گرم و در تمامی نمونه‌های مورد مطالعه غلظت کادمیوم «صفر» بود. بین نمونه‌های مختلف تاتوی مورد آزمایش، از نظر غلظت سرب اختلاف آماری معنی‌داری وجود داشت (05/0P<)؛ ولی اختلاف بین نمونه‌های ریمل از نظر آماری معنی‌داری نبود (761/0P=).
نتیجه‌گیری: با توجه به غیرمجازبودن میزان غلظت فلز سنگین سرب در نمونه‌های آرایشی رایج و نیز عدم تفاوت قابل ملاحظه در بین برندهای معروف، اطلاع‌رسانی کافی در مورد خطرات مصرف زیاد اینگونه مواد، ضروری است.
واژه‌های کلیدی: فلزات سنگین؛ سرب؛ کادمیوم؛ ابرو؛ لوازم آرایشی
مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. 1398؛ 26(2): 128-36.
دریافت: 29/03/1397 پذیرش: 23/07/1397
Investigation heavy metals levels in eyebrows cosmetic in Birjand: study of lead and cadmium levels (2017)
Maryam Khodadadi1, Hadigheh Dorri1, Abbas Ali Ramazani2,Marzieh Edalatian3
, Aghdas Maleki3, Zahra Assari31Corresponding author; Social Determinants of Health Research Center, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran.
Tel: +985632381661 Fax: +5631631651 Email: maryam.khodadadi@gmail.com
2 Social Determinants of Health Research Center, Department of Public Health, Birjand University of Medical sciences, Birjand, Iran
3 Student Research Committee, Birjand University of Medical Sciences, Birjand, Iran.
 |
Citation Khodadadi M, Dorri H, Ramazani AA, Edalatian M, Maleki A, Assari Z. [Investigation heavy metals levels in eyebrows cosmetic in Birjand: study of lead and cadmium levels (2017)]. J Birjand Univ Med Sci. 2019; 26(2): 128-36. [Persian] http://doi.org/10.32592/JBirjandUnivMedSci.2019.26.2.104Received: June 19, 2018 Accepted: October 15, 2018 |
ABSTRACT
Background and Aim: Heavy metals such as lead and cadmium are toxic and carcinogenic compounds that are absorbed through the skin. Therefore, the aim of this study was to determine the amount of lead and cadmium heavy metals in bulk branded cosmetic bags (mascara and tattoo) distributed in Birjand.
Materials and Methods: In this descriptive-analytical study, by referring to the Birjand cosmetics and health center :union: and by using a simple random sampling method, the 12 centers are selected and by referring to them, 63 samples of mascara and eyebrow tattoos were selected. Due to the limited number of eyebrow cosmetics brands, all existing brands were sampled. The lead and cadmium levels of the samples were determined using acid digestion and atomic absorption. Data were analyzed using statistical tests of Kruskal-Wallis and Mann-Whitney.
Results: The mean lead concentration in mascara and tattoos was 51.8-227.4 μg / g and 37.5 ± 313.6 mg / g, respectively, and in all samples, the concentration of cadmium was zero. There was a significant difference among the different tattoo samples in terms of concentration of lead (P<0.05), but there was no significant difference between mascara samples (P=0.761).
Conclusion: Due to unauthorizedly, the concentration of lead heavy metal in conventional cosmetic products and also no significant difference among famous brands, sufficient awareness of the risk of large amounts of such substances is necessary.
Key Words: Heavy Metals; Lead; Cadmium; Eyebrow; Cosmetic
مقاله اصیل پژوهشی
بررسی مقدار فلزات سنگین در لوازم آرایشی ابرو
موجود در شهر بیرجند 1396: مطالعه سرب و کادمیوم
مریم خدادادی[1]، حدیقه دری1، عباسعلی رمضانی[2]،مرضیه عدالتیان[3]
، اقدس ملکی3، زهرا عصاری3چکیده
زمینه و هدف: فلزات سنگین سرب و کادمیوم، ترکیبات سمی و سرطان‌زایی هستند که از طریق پوست جذب می‌شوند. هدف از این مطالعه، تعیین میزان فلزات سنگین سرب و کادمیوم در مارک‌های پرمصرف لوازم آرایشی ابروی (ریمل و تاتو) توزیع‌شده در شهر بیرجند بود.
روش تحقیق: در این مطالعه توصیفی- تحلیلی، با مراجعه به اتحادیه صنف لوازم آرایشی و مرکز بهداشت بیرجند، با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده، تعداد 12 مرکز انتخاب و با مراجعه به آنها، تعداد 63 نمونه پرمصرف از محصولات ریمل و تاتوی ابرو انتخاب شد. با توجه به محدودبودن برندهای لوازم آرایشی ابرو، از کلّیه برندهای موجود نمونه‌برداری شد. با روش هضم اسیدی و دستگاه جذب اتمی، مقدار سرب و کادمیوم نمونه‌های مورد مطالعه تعیین گردید. داده‌ها با کمک آزمون‌های آماری کروسکال‌والیس و من‌ویتنی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته‌ها: میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل و تاتو به‌ترتیب بین 4/227-8/51 میکروگرم بر گرم و 6/313-1/37 میکروگرم بر گرم و در تمامی نمونه‌های مورد مطالعه غلظت کادمیوم «صفر» بود. بین نمونه‌های مختلف تاتوی مورد آزمایش، از نظر غلظت سرب اختلاف آماری معنی‌داری وجود داشت (05/0P<)؛ ولی اختلاف بین نمونه‌های ریمل از نظر آماری معنی‌داری نبود (761/0P=).
نتیجه‌گیری: با توجه به غیرمجازبودن میزان غلظت فلز سنگین سرب در نمونه‌های آرایشی رایج و نیز عدم تفاوت قابل ملاحظه در بین برندهای معروف، اطلاع‌رسانی کافی در مورد خطرات مصرف زیاد اینگونه مواد، ضروری است.
واژه‌های کلیدی: فلزات سنگین؛ سرب؛ کادمیوم؛ ابرو؛ لوازم آرایشی
مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. 1398؛ 26(2): 128-36.
دریافت: 29/03/1397 پذیرش: 23/07/1397
مقدمه
فلزات سنگین از جمله آلاینده‌هایی هستند که حضور آنها به‌عنوان رنگدانه در ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی باعث بروز برخی از بیماری‌ها در انسان می‌گردد؛ همچنین این فلزات قابلیّت تجمع‌یافتن در بافت‌های مختلف انسان را دارا هستند. فلزات ضروری مانند: مس، روی و آهن، در فعالیت‌های متابولیکی و فیزیولوژیکی بدن نقش دارند؛ اما مقادیر آنها نباید از حد مجاز بالاتر رود که در این صورت آسیب‌هایی به بدن انسان و دیگر موجودات خواهند زد. در مقابل، فلزات غیرضروری مانند کادمیوم و سرب بوده که در فعالیت‌های متابولیکی نقش مشخصی ندارند و وجود آنها اثرات سوء بر روی سلامت انسان و دیگر موجودات زنده به همراه دارد (1).
مواد خام برخی صنایع مثل صنایع ساخت وسایل آرایشی و بهداشتی، حاوی فلزات سنگین است. فلزات کادمیوم و سرب از آلاینده‌های معمول زیست‌محیطی هستند که در ساخت محصولات آرایشی مختلف به‌کار می‌روند (2). فلز سرب تأثیر زیادی در باقی‌ماندن پارافین و رنگ‌های زیبنده روی پوست دارد و هر چه میزان سرب بیشتر باشد، ماندگاری رنگ روی پوست نیز بیشتر می‌شود (1). مصرف بی‌رویه لوازم آرایشی و عدم توجه به استانداردبودن آنها و همچنین ورود این محصولات به‌صورت تقلبی و غیر مجاز به کشور از استان‌های مرزی که به‌راحتی با قیمت پایین در اختیار مردم قرار می‌گیرد، منجر به بروز مشکلات و بیماری‌های مختلف می‌گردد (3). ایران و عربستان سعودی، بیشترین مصرف‌کنندگان لوازم آرایشی در خاورمیانه هستند؛ به‌طوری که سالانه حدود 1/2میلیوم دلار لوازم آرایشی در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد (4). آگاهی و توجه مردم نسبت به زیبایی خود، نیاز و استفاده از محصولات آرایشی را افزایش داده و از طرفی توجه محققان را نسبت به اثرات جانبی استفاده از این محصولات به خود جلب کرده است (2). امروزه استفاده از لوازم آرایشی نه‌تنها توسط طبقه بالای جامعه بلکه برای طبقات متوسط و پایین جامه رایج شده است. در طول چند دهه اخیر، پیشرفت چشم‌گیری در صنعت محصولات آرایشی مشاهده شده است (5، 2).
مطالعات انجام‌شده نشان داده است که 85 درصد جذب سرب به بدن از طریق لوازم آرایشی، 5 درصد از طریق غذا و 3 درصد آن از طریق هوا انجام می‌شود (6). بیش از 90 درصد سرب ورودی به بدن، در استخوان تجمع می‌یابد که متوسط نیمه عمر آن بیش از 20 سال است (7). زنان باردار و کودکان از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر آلودگی با سرب محسوب می‌شوند (9، 8). سرب می‌تواند در دوران بارداری از جفت عبور کرده و با مرگ داخل رحمی برای جنین، زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد نوزاد مرتبط باشد (1)؛ به طوری که آنالیز خون مصرف‌کننده‌های این محصولات آرایشی، غلظت بالایی از سرب را نشان داده است و نوزادانی که مادرشان از این محصولات استفاده کرده‌اند، به‌طور قابل توجهی فشار خون بالاتری نسبت به نوزادان دیگر داشته‌اند (11، 10). قرارگرفتن در معرض سرب از راه تماس پوستی می‌تواند موجب مسمومیت گردد (12)؛ همچنین باقی‌ماندن سرب به‌مدت طولانی روی پوست و یا تماس دائم آن با مخاط، باعث بروز سرطان می‌شود (13). سرب می‌تواند از طریق مادر و از راه جفت وارد بدن جنین شود و اثراتی مانند مرگ جنین و زایمان نارس را به‌همراه داشته باشد (14). سرب موجود در خون مادر در غلظت حدود 10 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر، با افزایش خطراتی مانند: فشار خون دوران بارداری، سقط جنین و کاهش عملکرد سیستم عصبی نوزادان همراه است (15). بخشی از سرب موجود در استخوان به‌ویژه در خانم‌ها طی حاملگی، شیردهی و یائسگی آزاد شده و وارد بخش‌های دیگر بدن می‌گردد (16).
سازمان جهانی بهداشت حد آستانه مجاز برای میزان سرب خون در افراد بالغ را 30-20 میکروگرم در دسی‌لیتر و در کودکان 20-15 میکروگرم در دسی‌لیتر تعیین کرده است (17). نتایج مطالعات مؤسسه ملی سلامت نشان داده است که فلزات سنگین موجود در لوازم آرایشی می‌تواند از طریق جذب پوستی، آلرژی پوستی به‌وجود بیاورند (1).
فلز کادمیوم نیز با توجه به ویژگی رنگ خود، به‌عنوان رنگدانه رنگی در خیلی از محصولات آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد (1). کادمیوم بافت‌های قلب و رگ‌های خونی کلیه‌ها، ریه‌ها و مغز را مورد هدف قرار داده و در نتیجه بیماری‌های قلبی، فشار خون، آسیب کبدی و تضعیف سیستم ایمنی بدن را به‌دنبال خواهد داشت؛ همچنین کادمیوم با تأثیر بر متابولیسم کلسیم، باعث تخریب استخوان می‌شود (1).
میزان سرب بر اساس استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا[4] (FDA) در رنگ‌ها و لوازم آرایشی نباید بیشتر از 20 میکروگرم در گرم باشد و میزان کادمیوم در هر مقداری در مواد آرایشی بر اساس این استاندارد ممنوع شده است (18).
بر اساس مطالعه وحید دستجردی و همکاران در مورد بررسی میزان سرب در مارک‌های پرمصرف محصول آرایشی سایه چشم، غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه بین 85/0-6/0 میکروگرم بر گرم بر اساس وزن تر به‌دست آمد (18). محمدی و همکاران نیز مطالعه‌ای با عنوان تعیین غلظت فلزات سرب و کادمیوم در محصولات آرایشی کرم ضدّ آفتاب، رژلب و رنگ مو انجام دادند. نتایج نشان داد که به‌طور کلی میزان فلز کادمیوم در هر سه محصول کمتر از فلز سرب بوده است. در مطالعه انجام‌شده، دامنه غلظت فلز کادمیوم در کرم ضد آفتاب 011/0-008/0 میکروگرم بر گرم و در ژلب بین 06/0-01/0 میکروگرم بر گرم بود (19).
در بررسی میزان سرب در رژلب‌های مایع و جامد عرضه‌شده در شهر کرمان در سال 1388، میانگین غلظت سرب در 27 نوع رژلب جامد 34/522میکروگرم بر گرم و در 9نوع رژلب مایع 33/3میکروگرم بر گرم به‌دست آمد. حداکثر میزان سرب در نمونه‌های مورد بررسی به‌میزان 81/10749 میکروگرم بر گرم مربوط به رژ لب مایع ساخت کشور چین بود (20).
با توجه به اینکه تاکنون مطالعه مشابهی در مورد تعیین غلظت فلزات سنگین در لوازم آرایشی ابرو انجام نشده است، هدف از این مطالعه، تعیین میانگین غلظت فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) در مارک‌های پرمصرف لوازم آرایشی اَبرو (ریمل و تاتو) توزیع‌شده در شهر بیرجند و مقایسه آن با استانداردهای موجود در این زمینه بوده است.
روش تحقیق
این مطالعه توصیفی- تحلیلی، در سال 1396 به‌صورت مقطعی در شهر بیرجند انجام شد. حجم نمونه مورد مطالعه بر اساس فرمول و با در نظر گرفتن
و 1d= بر اساس نتایج مطالعات مشابه (19)، 55 عدد محاسبه شد که در مطالعه حاضر تعداد 63 نمونه پرمصرف از این نوع مواد آرایشی شامل: 32 نمونه از 8 برند ریمل (هر برند 4 نمونه) و 31 نمونه از 8 برند تاتوی ابرو (7 برند هر کدام چهار نمونه و یک برند 3 نمونه) انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفت. بدین منظور ابتدا اطلاعات مربوط به پرمصرف‌ترین برندهای مواد آرایشی تاتو و ریمل ابرو از طریق فروشندگان بزرگ محصولات آرایشی به‌دست آمد؛ سپس با مراجعه به اتحادیه صنف لوازم آرایشی و مراکز بهداشت شهر بیرجند، مراکز عرضه لوازم آرایشی ابرو شناسایی و با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده تعداد 12 مرکز انتخاب شد و پس از مراجعه به مراکز مربوطه، تعداد 63 نمونه پرمصرف (ریمل و تاتو ابرو) برداشت شد. با توجه به محدودبودن برندهای لوازم آرایشی ابرو، از کلیه برندهای موجود در سطح شهر نمونه‌برداری شد.
برای آنالیز آزمایشگاهی، ابتدا مقدار یک گرم از هر نمونه برداشته شد و با استفاده از ترازوی آزمایشگاهی با دقت 0001/0 گرم (مدل AND HR-200، ساخت ژاپن)، در یک بشر توزین گردید؛ سپس 5 میلی‌لیتر اسیدنیتریک غلیظ، به نمونه اضافه شد و بر روی حمام شنی 80 درجه سانتی‌گراد تا خروج بخارات سفید و قبل از خشک‌شدن حرارت داده شد. مرحله هضم اسیدی 3 بار تکرار گردید؛ سپس به باقیمانده آن در بشر، 10 میلی‌لیتر آب مقطر افزوده و محتوای بشر از فیلتر واتمن 45/0میکرون عبور داده شد و محلول صاف‌شده توسط آب مقطر به حجم 50 میلی‌لیتر رسانده شد. در نهایت با استفاده از دستگاه جذب اتمی (مدل Varian AA240، ساخت کشور استرالیا، شرکت Varian) غلظت سرب و کادمیوم در نمونه‌ها تعیین و مقدار آن بر حسب میکروگرم سرب و کادمیوم، در هر گرم محصول آرایشی محاسبه گردید (18، 1).
نتایج به‌دست آمده، با استانداردهای معاونت غذا و داروی آمریکا مقایسه گردید. بر اساس این استانداردها، میزان سرب در رنگ‌ها و افزودنی‌‌های لوازم آرایشی نباید بیشتر از
µg/g 20 باشد (19) و کادمیوم در هر مقداری در مواد آرایشی ممنوع شده است (21). تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS(ویرایش 18) و با استفاده از آزمون‌های آماری کروسکال‌والیس و من‌ویتنی در سطح معنی‌داری 05/0P≤ صورت گرفت. یافته‌ها به‌صورت میانگین±انحراف معیار نمایش داده شدند. کد اخلاقی این مطالعه Ir.bums.REC.1396.2 است.
یافته‌ها
در این مطالعه تعداد 63 نمونه (32 نمونه ریمل و 31 نمونه تاتو ابرو) برای تعیین میانگین غلظت فلزات سنگین سرب و کادمیوم مورد آزمایش قرار گرفت. بر اساس نتایج، میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل مورد مطالعه 10/48±24/154 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر غلظت آن برابر با 40/227 میکروگرم بر گرم مربوط به نمونه با کد 1 با رنگ قهوه‌ای ساخت کشور آمریکا و حداقل غلظت میزان سرب آن برابر با 80/51 میکروگرم بر گرم مربوط به نمونه با کد 03 با رنگ قهوه‌ای ساخت کشور چین بود.
نتایج مربوط به میانگین غلظت سرب در نمونه‌های تاتوی ابرو در نمودار یک آمده است. بر اساس نتایج به‌دست آمده، میانگین غلظت سرب در 31 نمونه تاتوی مایع و جامد 39/69±91/162 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر میزان سرب در نمونه‌های تاتو برابر با 60/313 میکروگرم بر گرم در نمونه شماره 4 با رنگ قهوه‌ای تیره و کد رنگ 304 ساخت کشور فرانسه و حداقل میزان سرب در این نمونه‌ها برابر با 10/37 میکروگرم بر گرم در نمونه شماره 3 با رنگ مشکی و کد رنگ 2 ساخت کشور آمریکا مشاهده گردید. لازم به ذکر است که غلظت کادمیوم در تمامی نمونه‌های ریمل و تاتوی ابروی مورد مطالعه «صفر» به‌دست آمد.
نتایج آنالیز میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل با استفاده از آزمون آماری کروسکال‌والیس نشان داد که بین نمونه‌های آزمایش‌شده از نظر میانگین غلظت سرب، اختلاف آماری معنی‌داری وجود نداشت (761/0P=)(نمودار 2).
نتایج آنالیز میانگین غلظت سرب در نمونه‌های تاتو با استفاده از آزمون آماری کروسکال‌والیس نشان داد که بین نمونه‌های مختلف تاتوی مورد آزمایش از نظر غلظت فلز سنگین سرب، اختلاف آماری معنی‌داری مشاهده شد (048/0P=) و این اختلاف، بین برند شماره 6 با سایر برندها (05/0P<) و بین برند شماره 5 و برند شماره 7 (043/0P=) وجود داشت (نمودار 1).
مطابق استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، حد مجاز سرب در لوازم آرایشی ابرو 20 میلی‌گرم بر گرم و حد مجاز فلز کادمیوم صفر میلی‌گرم بر گرم است. نتایج به‌دست آمده از آنالیز 32 نمونه ریمل و 31 نمونه تاتوی ابروی مورد مطالعه، با استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) مقایسه شد. نتایج نشان داد که در همه نمونه‌های ریمل و تاتوی مورد آزمایش، غلظت فلز سنگین سرب بالاتر از حدّ استاندارد بود؛ ولی مقدار غلظت کادمیوم در 100درصد نمونه‌ها مطابق با استاندارد بود.
فلزات سنگین از جمله آلاینده‌هایی هستند که حضور آنها به‌عنوان رنگدانه در ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی باعث بروز برخی از بیماری‌ها در انسان می‌گردد؛ همچنین این فلزات قابلیّت تجمع‌یافتن در بافت‌های مختلف انسان را دارا هستند. فلزات ضروری مانند: مس، روی و آهن، در فعالیت‌های متابولیکی و فیزیولوژیکی بدن نقش دارند؛ اما مقادیر آنها نباید از حد مجاز بالاتر رود که در این صورت آسیب‌هایی به بدن انسان و دیگر موجودات خواهند زد. در مقابل، فلزات غیرضروری مانند کادمیوم و سرب بوده که در فعالیت‌های متابولیکی نقش مشخصی ندارند و وجود آنها اثرات سوء بر روی سلامت انسان و دیگر موجودات زنده به همراه دارد (1).
مواد خام برخی صنایع مثل صنایع ساخت وسایل آرایشی و بهداشتی، حاوی فلزات سنگین است. فلزات کادمیوم و سرب از آلاینده‌های معمول زیست‌محیطی هستند که در ساخت محصولات آرایشی مختلف به‌کار می‌روند (2). فلز سرب تأثیر زیادی در باقی‌ماندن پارافین و رنگ‌های زیبنده روی پوست دارد و هر چه میزان سرب بیشتر باشد، ماندگاری رنگ روی پوست نیز بیشتر می‌شود (1). مصرف بی‌رویه لوازم آرایشی و عدم توجه به استانداردبودن آنها و همچنین ورود این محصولات به‌صورت تقلبی و غیر مجاز به کشور از استان‌های مرزی که به‌راحتی با قیمت پایین در اختیار مردم قرار می‌گیرد، منجر به بروز مشکلات و بیماری‌های مختلف می‌گردد (3). ایران و عربستان سعودی، بیشترین مصرف‌کنندگان لوازم آرایشی در خاورمیانه هستند؛ به‌طوری که سالانه حدود 1/2میلیوم دلار لوازم آرایشی در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد (4). آگاهی و توجه مردم نسبت به زیبایی خود، نیاز و استفاده از محصولات آرایشی را افزایش داده و از طرفی توجه محققان را نسبت به اثرات جانبی استفاده از این محصولات به خود جلب کرده است (2). امروزه استفاده از لوازم آرایشی نه‌تنها توسط طبقه بالای جامعه بلکه برای طبقات متوسط و پایین جامه رایج شده است. در طول چند دهه اخیر، پیشرفت چشم‌گیری در صنعت محصولات آرایشی مشاهده شده است (5، 2).
مطالعات انجام‌شده نشان داده است که 85 درصد جذب سرب به بدن از طریق لوازم آرایشی، 5 درصد از طریق غذا و 3 درصد آن از طریق هوا انجام می‌شود (6). بیش از 90 درصد سرب ورودی به بدن، در استخوان تجمع می‌یابد که متوسط نیمه عمر آن بیش از 20 سال است (7). زنان باردار و کودکان از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر آلودگی با سرب محسوب می‌شوند (9، 8). سرب می‌تواند در دوران بارداری از جفت عبور کرده و با مرگ داخل رحمی برای جنین، زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد نوزاد مرتبط باشد (1)؛ به طوری که آنالیز خون مصرف‌کننده‌های این محصولات آرایشی، غلظت بالایی از سرب را نشان داده است و نوزادانی که مادرشان از این محصولات استفاده کرده‌اند، به‌طور قابل توجهی فشار خون بالاتری نسبت به نوزادان دیگر داشته‌اند (11، 10). قرارگرفتن در معرض سرب از راه تماس پوستی می‌تواند موجب مسمومیت گردد (12)؛ همچنین باقی‌ماندن سرب به‌مدت طولانی روی پوست و یا تماس دائم آن با مخاط، باعث بروز سرطان می‌شود (13). سرب می‌تواند از طریق مادر و از راه جفت وارد بدن جنین شود و اثراتی مانند مرگ جنین و زایمان نارس را به‌همراه داشته باشد (14). سرب موجود در خون مادر در غلظت حدود 10 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر، با افزایش خطراتی مانند: فشار خون دوران بارداری، سقط جنین و کاهش عملکرد سیستم عصبی نوزادان همراه است (15). بخشی از سرب موجود در استخوان به‌ویژه در خانم‌ها طی حاملگی، شیردهی و یائسگی آزاد شده و وارد بخش‌های دیگر بدن می‌گردد (16).
سازمان جهانی بهداشت حد آستانه مجاز برای میزان سرب خون در افراد بالغ را 30-20 میکروگرم در دسی‌لیتر و در کودکان 20-15 میکروگرم در دسی‌لیتر تعیین کرده است (17). نتایج مطالعات مؤسسه ملی سلامت نشان داده است که فلزات سنگین موجود در لوازم آرایشی می‌تواند از طریق جذب پوستی، آلرژی پوستی به‌وجود بیاورند (1).
فلز کادمیوم نیز با توجه به ویژگی رنگ خود، به‌عنوان رنگدانه رنگی در خیلی از محصولات آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد (1). کادمیوم بافت‌های قلب و رگ‌های خونی کلیه‌ها، ریه‌ها و مغز را مورد هدف قرار داده و در نتیجه بیماری‌های قلبی، فشار خون، آسیب کبدی و تضعیف سیستم ایمنی بدن را به‌دنبال خواهد داشت؛ همچنین کادمیوم با تأثیر بر متابولیسم کلسیم، باعث تخریب استخوان می‌شود (1).
میزان سرب بر اساس استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا[4] (FDA) در رنگ‌ها و لوازم آرایشی نباید بیشتر از 20 میکروگرم در گرم باشد و میزان کادمیوم در هر مقداری در مواد آرایشی بر اساس این استاندارد ممنوع شده است (18).
بر اساس مطالعه وحید دستجردی و همکاران در مورد بررسی میزان سرب در مارک‌های پرمصرف محصول آرایشی سایه چشم، غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه بین 85/0-6/0 میکروگرم بر گرم بر اساس وزن تر به‌دست آمد (18). محمدی و همکاران نیز مطالعه‌ای با عنوان تعیین غلظت فلزات سرب و کادمیوم در محصولات آرایشی کرم ضدّ آفتاب، رژلب و رنگ مو انجام دادند. نتایج نشان داد که به‌طور کلی میزان فلز کادمیوم در هر سه محصول کمتر از فلز سرب بوده است. در مطالعه انجام‌شده، دامنه غلظت فلز کادمیوم در کرم ضد آفتاب 011/0-008/0 میکروگرم بر گرم و در ژلب بین 06/0-01/0 میکروگرم بر گرم بود (19).
در بررسی میزان سرب در رژلب‌های مایع و جامد عرضه‌شده در شهر کرمان در سال 1388، میانگین غلظت سرب در 27 نوع رژلب جامد 34/522میکروگرم بر گرم و در 9نوع رژلب مایع 33/3میکروگرم بر گرم به‌دست آمد. حداکثر میزان سرب در نمونه‌های مورد بررسی به‌میزان 81/10749 میکروگرم بر گرم مربوط به رژ لب مایع ساخت کشور چین بود (20).
با توجه به اینکه تاکنون مطالعه مشابهی در مورد تعیین غلظت فلزات سنگین در لوازم آرایشی ابرو انجام نشده است، هدف از این مطالعه، تعیین میانگین غلظت فلزات سنگین (سرب و کادمیوم) در مارک‌های پرمصرف لوازم آرایشی اَبرو (ریمل و تاتو) توزیع‌شده در شهر بیرجند و مقایسه آن با استانداردهای موجود در این زمینه بوده است.
روش تحقیق
این مطالعه توصیفی- تحلیلی، در سال 1396 به‌صورت مقطعی در شهر بیرجند انجام شد. حجم نمونه مورد مطالعه بر اساس فرمول و با در نظر گرفتنو 1d= بر اساس نتایج مطالعات مشابه (19)، 55 عدد محاسبه شد که در مطالعه حاضر تعداد 63 نمونه پرمصرف از این نوع مواد آرایشی شامل: 32 نمونه از 8 برند ریمل (هر برند 4 نمونه) و 31 نمونه از 8 برند تاتوی ابرو (7 برند هر کدام چهار نمونه و یک برند 3 نمونه) انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفت. بدین منظور ابتدا اطلاعات مربوط به پرمصرف‌ترین برندهای مواد آرایشی تاتو و ریمل ابرو از طریق فروشندگان بزرگ محصولات آرایشی به‌دست آمد؛ سپس با مراجعه به اتحادیه صنف لوازم آرایشی و مراکز بهداشت شهر بیرجند، مراکز عرضه لوازم آرایشی ابرو شناسایی و با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده تعداد 12 مرکز انتخاب شد و پس از مراجعه به مراکز مربوطه، تعداد 63 نمونه پرمصرف (ریمل و تاتو ابرو) برداشت شد. با توجه به محدودبودن برندهای لوازم آرایشی ابرو، از کلیه برندهای موجود در سطح شهر نمونه‌برداری شد.
برای آنالیز آزمایشگاهی، ابتدا مقدار یک گرم از هر نمونه برداشته شد و با استفاده از ترازوی آزمایشگاهی با دقت 0001/0 گرم (مدل AND HR-200، ساخت ژاپن)، در یک بشر توزین گردید؛ سپس 5 میلی‌لیتر اسیدنیتریک غلیظ، به نمونه اضافه شد و بر روی حمام شنی 80 درجه سانتی‌گراد تا خروج بخارات سفید و قبل از خشک‌شدن حرارت داده شد. مرحله هضم اسیدی 3 بار تکرار گردید؛ سپس به باقیمانده آن در بشر، 10 میلی‌لیتر آب مقطر افزوده و محتوای بشر از فیلتر واتمن 45/0میکرون عبور داده شد و محلول صاف‌شده توسط آب مقطر به حجم 50 میلی‌لیتر رسانده شد. در نهایت با استفاده از دستگاه جذب اتمی (مدل Varian AA240، ساخت کشور استرالیا، شرکت Varian) غلظت سرب و کادمیوم در نمونه‌ها تعیین و مقدار آن بر حسب میکروگرم سرب و کادمیوم، در هر گرم محصول آرایشی محاسبه گردید (18، 1).
نتایج به‌دست آمده، با استانداردهای معاونت غذا و داروی آمریکا مقایسه گردید. بر اساس این استانداردها، میزان سرب در رنگ‌ها و افزودنی‌‌های لوازم آرایشی نباید بیشتر از
µg/g 20 باشد (19) و کادمیوم در هر مقداری در مواد آرایشی ممنوع شده است (21). تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS(ویرایش 18) و با استفاده از آزمون‌های آماری کروسکال‌والیس و من‌ویتنی در سطح معنی‌داری 05/0P≤ صورت گرفت. یافته‌ها به‌صورت میانگین±انحراف معیار نمایش داده شدند. کد اخلاقی این مطالعه Ir.bums.REC.1396.2 است.
یافته‌ها
در این مطالعه تعداد 63 نمونه (32 نمونه ریمل و 31 نمونه تاتو ابرو) برای تعیین میانگین غلظت فلزات سنگین سرب و کادمیوم مورد آزمایش قرار گرفت. بر اساس نتایج، میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل مورد مطالعه 10/48±24/154 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر غلظت آن برابر با 40/227 میکروگرم بر گرم مربوط به نمونه با کد 1 با رنگ قهوه‌ای ساخت کشور آمریکا و حداقل غلظت میزان سرب آن برابر با 80/51 میکروگرم بر گرم مربوط به نمونه با کد 03 با رنگ قهوه‌ای ساخت کشور چین بود.
نتایج مربوط به میانگین غلظت سرب در نمونه‌های تاتوی ابرو در نمودار یک آمده است. بر اساس نتایج به‌دست آمده، میانگین غلظت سرب در 31 نمونه تاتوی مایع و جامد 39/69±91/162 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر میزان سرب در نمونه‌های تاتو برابر با 60/313 میکروگرم بر گرم در نمونه شماره 4 با رنگ قهوه‌ای تیره و کد رنگ 304 ساخت کشور فرانسه و حداقل میزان سرب در این نمونه‌ها برابر با 10/37 میکروگرم بر گرم در نمونه شماره 3 با رنگ مشکی و کد رنگ 2 ساخت کشور آمریکا مشاهده گردید. لازم به ذکر است که غلظت کادمیوم در تمامی نمونه‌های ریمل و تاتوی ابروی مورد مطالعه «صفر» به‌دست آمد.
نتایج آنالیز میانگین غلظت سرب در نمونه‌های ریمل با استفاده از آزمون آماری کروسکال‌والیس نشان داد که بین نمونه‌های آزمایش‌شده از نظر میانگین غلظت سرب، اختلاف آماری معنی‌داری وجود نداشت (761/0P=)(نمودار 2).
نتایج آنالیز میانگین غلظت سرب در نمونه‌های تاتو با استفاده از آزمون آماری کروسکال‌والیس نشان داد که بین نمونه‌های مختلف تاتوی مورد آزمایش از نظر غلظت فلز سنگین سرب، اختلاف آماری معنی‌داری مشاهده شد (048/0P=) و این اختلاف، بین برند شماره 6 با سایر برندها (05/0P<) و بین برند شماره 5 و برند شماره 7 (043/0P=) وجود داشت (نمودار 1).
مطابق استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، حد مجاز سرب در لوازم آرایشی ابرو 20 میلی‌گرم بر گرم و حد مجاز فلز کادمیوم صفر میلی‌گرم بر گرم است. نتایج به‌دست آمده از آنالیز 32 نمونه ریمل و 31 نمونه تاتوی ابروی مورد مطالعه، با استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) مقایسه شد. نتایج نشان داد که در همه نمونه‌های ریمل و تاتوی مورد آزمایش، غلظت فلز سنگین سرب بالاتر از حدّ استاندارد بود؛ ولی مقدار غلظت کادمیوم در 100درصد نمونه‌ها مطابق با استاندارد بود.
نمودار 1- مقایسه میانگین غلظت سرب (میکروگرم بر گرم) در برندهای مختلف تاتوی ابروی توزیع‌شده در شهر بیرجند
 |
 |
نمودار 2- مقایسه میانگین غلظت سرب (میکروگرم بر گرم) در برندهای مختلف ریمل ابروی توزیع‌شده در شهر بیرجند
بحث
مواد اولیه مورد استفاده برای انواع محصولات آرایشی از جمله ریمل و تاتوی ابرو شامل: روغن، واکس، رنگ و الکل است و فلزات سنگین از جمله سرب و کادمیوم جزء مواد اولیه مورد استفاده در ساختمان این مواد آرایشی نیست؛ بنابراین حضور این ترکیبات می‌تواند به‌دلیل ناخالصی‌های موجود در رنگ‌های افزودنی به محصولات مذکور باشد (18). یکی دیگر از علل وجود سرب در محصولات آرایشی، وجود ترکیبات معدنی مورد استفاده در ساخت آنها از جمله «میکا» است که ممکن است حاوی سرب باشد (1).
نتایج این مطالعه نشان داد که غلظت سرب در نمونه‌های ریمل مورد مطالعه، بین 4/227-8/51 میکروگرم بر گرم و در نمونه‌های تاتوی مورد آزمایش بین 6/313-5/37 میکروگرم بر گرم بود. همچنین در همه نمونه‌های تاتوی ابرو و ریمل ابرو، غلظت فلز کادمیوم صفر و در حد استاندارد بود؛ اما در مورد همه نمونه‌های ریمل و تاتوی مورد آزمایش، غلظت فلز سنگین سرب بالاتر از حد استاندارد (20 میکروگرم بر گرم) بود. در مطالعه وحید دستجردی و همکاران در مورد میزان غلظت سرب در مارک‌های پرمصرف محصول آرایشی سایه چشم اصفهان، غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه بین 85/0-6/0 میکروگرم بر گرم بر اساس وزن تر به‌دست آمد و میانگین کلی میزان سرب در تمام نمونه‌های مورد مطالعه برابر با 3/53 میکروگرم بر گرم گزارش شد؛ در صورتی که میانگین غلظت سرب در 16 نمونه مورد بررسی در این مطالعه، 91/162 میکروگرم بر لیتر برای 8 نمونه تاتو و 24/154 میکروگرم بر لیتر برای 8 نمونه ریمل بود که حاکی از بالاتربودن میزان فلز سرب در مطالعه دستجردی و همکاران است (18).
نتایج مطالعه محمدی و همکاران برای تعیین غلظت فلزات سرب و کادمیوم در محصولات آرایشی کرم ضد آفتاب، رژلب و رنگ مو نشان داد که میزان فلز کادمیوم در هر سه محصول کمتر از فلز سرب بود. در مطالعه بیان‌شده، دامنه غلظت فلز کادمیوم در کرم ضد آفتاب 011/0-008/0 میکروگرم بر گرم و در رژلب بین 06/0-01/0 میکروگرم بر گرم بود و دامنه فلز سرب در رژلب 419/0-144/0 میکروگرم بر گرم به‌دست آمد که از حد مجاز پایین‌تر بود (19)؛ در صورتی که میزان فلز کادمیوم در مطالعه حاضر «صفر» و دامنه فلز سرب 139-4/77 میکروگرم بر گرم در تاتو و 9/157-79 میکروگرم بر گرم در ریمل بود؛ بنابراین در نمونه‌های مورد مطالعه در مطالعه حاضر، میزان فلز سرب از حد مجاز بیشتر بود.
در بررسی میزان سرب موجود در رژلب‌های مایع و جامد عرضه‌شده در شهر کرمان در سال 1388 توسط ملکوتیان و همکاران، مشخص شد که میانگین غلظت سرب در 27 نوع رژلب جامد 34/522 میکروگرم بر گرم و در 9 نوع رژلب مایع 33/3 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر میزان سرب برابر با 81/10749میکروگرم بر گرم در رژلب‌های ساخت کشور چین و حداقل میزان سرب نیز برابر با 81/0 میکروگرم بر گرم در رژلب‌های ساخت کشور چین و نمونه‌های دیگر از کشور انگلستان مشاهده گردید (20). در مطالعه ملکوتیان و همکاران میانگین غلظت سرب در 36 نمونه رژلب مایع و جامد مورد بررسی برابر با 33/393 میکروگرم بر گرم بود؛ در صورتی که میانگین غلظت سرب در 63 نمونه مورد بررسی در مطالعه حاضر 91/162میکروگرم بر گرم برای 31 نمونه تاتو و 24/154 میکروگرم بر گرم برای 32نمونه ریمل به دست آمد که حاکی از پایین‌تر بودن میزان فلز سرب موجود در نمونه‌های مورد آزمایش، نسبت به نمونه‌های مورد مطالعه توسط ملکوتیان و همکاران بوده است (20).
در مطالعه انجام‌شده توسط Nnorom و همکاران در سال 2005 بر روی محصولات خط چشم و مداد چشم، میزان غلظت فلزات کادمیوم و سرب اندازه‌گیری شده به‌ترتیب: 8/1-3/0 و 6/213-4/66 میکروگرم بر گرم گزارش شد که از نتایج حاصل از این مطالعه کمتر است (2). در مطالعه حاضر میزان کادمیوم «صفر» و سرب «139-4/77» میکروگرم بر گرم در تاتو و «9/157-79» میکروگرم بر گرم در ریمل بود.
در مطالعه انجام‌شده توسط Volpe و همکاران در سال 2012 بر روی محصول سایه چشم، میزان کادمیوم و سرب اندازه‌گیری‌شده به‌ترتیب: 33/0-0006/0 و 506/81-25/0 میکروگرم بر گرم بود (22) که نسبت به نمونه‌های مورد مطالعه در پژوهش حاضر کمتر است. در مطالعه حاضر میزان کادمیوم «صفر» و میزان سرب «139-4/77» میکروگرم بر گرم در تاتو و «9/157-79» میکروگرم بر گرم در ریمل بود.
در مطالعه انجام‌شده توسط Sainio و همکاران برای تعیین غلظت فلزات سنگین و آرسنیک در محصولات آرایشی سایه چشم مشخص شد که بالاترین غلظت سرب در 6 نمونه مورد برسی برابر ppm 16 بود و بیشتر محصولات آزمایش‌شده حاوی مقادیری سرب بودند که مقدار آن از نتایج آنالیز نمونه‌های مطالعه حاضر، بیشتر بود (23). نتایج حاصل از مطالعهSainio و همکاران نشان داد که به‌طور متوسط غلظت سرب در نمونه‌های جامد بیشتر از نمونه‌های مایع است و در مجموع بیشترین غلظت سرب مربوط به تاتو با رنگ قهوه‌ای تیره و کد رنگ 071 به‌میزان 33/313 میکروگرم بر گرم بود.
نتایج مطالعه Al-dayel و همکاران در مورد سنجش غلظت فلزات سنگین در محصولات آرایشی- بهداشتی صورت نشان داد که غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه در محدوده 954-104 میکروگرم بر گرم و غلظت کادمیوم در آنها در گستره 5/68-4/12 میکروگرم بر گرم بود که با نتایج مطالعه حاضر متفاوت است (24).
دلیل وجود این اختلافات در مطالعات متعدد می‌تواند به‌دلیل نوع لوازم آرایشی مورد بررسی باشد. به‌علاوه محصولات آرایشی ساخت کشورهای مختلف غلظت‌های متفاوتی از فلزات سنگین دارند. همچنین یکی از متغیرهایی که در زمان نمونه‌برداری باید مدّ نظر قرار بگیرد، تاریخ ساخت محصول مورد بررسی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به اینکه لوازم آرایشی- بهداشتی در ایران به‌مقدار بسیار زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرند و خطرات جدّی بر سلامتی انسان از جمله: اختلال در سیستم عصبی، بیماری‌های قلبی- عروقی و کلیوی و حتی انواع سرطان‌ها دارند (19) و با توجه به نتایج به‌دست آمده از این مطالعه، بایستی استفاده از این محصولات تحت کنترل باشد و لازم است سازمان‌های مسئول هنگام ورود این محصولات به کشور، آنالیزهای منظم برای سنجش مقدار فلزات سنگین این لوازم آرایشی انجام دهند. همچنین بهتر است غلظت فلزات سنگین اندازه‌گیری‌شده، بر روی بر چسب مشخصات لوازم آرایشی- بهداشتی ذکر شود تا مصرف‌کنندگان با اطلاع کافی محصول مدّ نظر خود را انتخاب نمایند.
نتیجه‌گیری
در این مطالعه میزان سرب در نمونه‌های ریمل و تاتوی ابرو بیشتر از مقدار توصیه‌شده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا بود؛ اما میزان کادمیوم در تمامی نمونه‌های ریمل و تاتوی ابرو در حد مجاز بود. با توجه به این که زنان باردار و کودکان از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر آلودگی با سرب و کادمیوم محسوب شده و با توجه به خاصیت تجمع‌پذیری زیستی این فلزات و افزایش روز افزون مصرف لوازم آرایشی بهداشتی، لزوم مداخلات برای کاهش استفاده از مواد آرایشی برای پیشگیری از تماس با این مواد و همچنین برای افزایش سطح آگاهی جامعه از خطرات پنهان استفاده از مواد آرایشی به‌خصوص در قشر جوان حس می‌شود.
تقدیر و تشکر
نویسندگان مقاله مراتب سپاس‌گزاری خود را از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند برای تأمین هزینه‌های اجرای طرح تحقیقاتی با کد 4422 اعلام می‌نمایند.
تضاد منافع:نویسندگان مقاله ابراز می دارند که در پژوهش حاضر هیچ گونه تضاد منافعی وجود نداشته است.
مواد اولیه مورد استفاده برای انواع محصولات آرایشی از جمله ریمل و تاتوی ابرو شامل: روغن، واکس، رنگ و الکل است و فلزات سنگین از جمله سرب و کادمیوم جزء مواد اولیه مورد استفاده در ساختمان این مواد آرایشی نیست؛ بنابراین حضور این ترکیبات می‌تواند به‌دلیل ناخالصی‌های موجود در رنگ‌های افزودنی به محصولات مذکور باشد (18). یکی دیگر از علل وجود سرب در محصولات آرایشی، وجود ترکیبات معدنی مورد استفاده در ساخت آنها از جمله «میکا» است که ممکن است حاوی سرب باشد (1).
نتایج این مطالعه نشان داد که غلظت سرب در نمونه‌های ریمل مورد مطالعه، بین 4/227-8/51 میکروگرم بر گرم و در نمونه‌های تاتوی مورد آزمایش بین 6/313-5/37 میکروگرم بر گرم بود. همچنین در همه نمونه‌های تاتوی ابرو و ریمل ابرو، غلظت فلز کادمیوم صفر و در حد استاندارد بود؛ اما در مورد همه نمونه‌های ریمل و تاتوی مورد آزمایش، غلظت فلز سنگین سرب بالاتر از حد استاندارد (20 میکروگرم بر گرم) بود. در مطالعه وحید دستجردی و همکاران در مورد میزان غلظت سرب در مارک‌های پرمصرف محصول آرایشی سایه چشم اصفهان، غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه بین 85/0-6/0 میکروگرم بر گرم بر اساس وزن تر به‌دست آمد و میانگین کلی میزان سرب در تمام نمونه‌های مورد مطالعه برابر با 3/53 میکروگرم بر گرم گزارش شد؛ در صورتی که میانگین غلظت سرب در 16 نمونه مورد بررسی در این مطالعه، 91/162 میکروگرم بر لیتر برای 8 نمونه تاتو و 24/154 میکروگرم بر لیتر برای 8 نمونه ریمل بود که حاکی از بالاتربودن میزان فلز سرب در مطالعه دستجردی و همکاران است (18).
نتایج مطالعه محمدی و همکاران برای تعیین غلظت فلزات سرب و کادمیوم در محصولات آرایشی کرم ضد آفتاب، رژلب و رنگ مو نشان داد که میزان فلز کادمیوم در هر سه محصول کمتر از فلز سرب بود. در مطالعه بیان‌شده، دامنه غلظت فلز کادمیوم در کرم ضد آفتاب 011/0-008/0 میکروگرم بر گرم و در رژلب بین 06/0-01/0 میکروگرم بر گرم بود و دامنه فلز سرب در رژلب 419/0-144/0 میکروگرم بر گرم به‌دست آمد که از حد مجاز پایین‌تر بود (19)؛ در صورتی که میزان فلز کادمیوم در مطالعه حاضر «صفر» و دامنه فلز سرب 139-4/77 میکروگرم بر گرم در تاتو و 9/157-79 میکروگرم بر گرم در ریمل بود؛ بنابراین در نمونه‌های مورد مطالعه در مطالعه حاضر، میزان فلز سرب از حد مجاز بیشتر بود.
در بررسی میزان سرب موجود در رژلب‌های مایع و جامد عرضه‌شده در شهر کرمان در سال 1388 توسط ملکوتیان و همکاران، مشخص شد که میانگین غلظت سرب در 27 نوع رژلب جامد 34/522 میکروگرم بر گرم و در 9 نوع رژلب مایع 33/3 میکروگرم بر گرم بود که حداکثر میزان سرب برابر با 81/10749میکروگرم بر گرم در رژلب‌های ساخت کشور چین و حداقل میزان سرب نیز برابر با 81/0 میکروگرم بر گرم در رژلب‌های ساخت کشور چین و نمونه‌های دیگر از کشور انگلستان مشاهده گردید (20). در مطالعه ملکوتیان و همکاران میانگین غلظت سرب در 36 نمونه رژلب مایع و جامد مورد بررسی برابر با 33/393 میکروگرم بر گرم بود؛ در صورتی که میانگین غلظت سرب در 63 نمونه مورد بررسی در مطالعه حاضر 91/162میکروگرم بر گرم برای 31 نمونه تاتو و 24/154 میکروگرم بر گرم برای 32نمونه ریمل به دست آمد که حاکی از پایین‌تر بودن میزان فلز سرب موجود در نمونه‌های مورد آزمایش، نسبت به نمونه‌های مورد مطالعه توسط ملکوتیان و همکاران بوده است (20).
در مطالعه انجام‌شده توسط Nnorom و همکاران در سال 2005 بر روی محصولات خط چشم و مداد چشم، میزان غلظت فلزات کادمیوم و سرب اندازه‌گیری شده به‌ترتیب: 8/1-3/0 و 6/213-4/66 میکروگرم بر گرم گزارش شد که از نتایج حاصل از این مطالعه کمتر است (2). در مطالعه حاضر میزان کادمیوم «صفر» و سرب «139-4/77» میکروگرم بر گرم در تاتو و «9/157-79» میکروگرم بر گرم در ریمل بود.
در مطالعه انجام‌شده توسط Volpe و همکاران در سال 2012 بر روی محصول سایه چشم، میزان کادمیوم و سرب اندازه‌گیری‌شده به‌ترتیب: 33/0-0006/0 و 506/81-25/0 میکروگرم بر گرم بود (22) که نسبت به نمونه‌های مورد مطالعه در پژوهش حاضر کمتر است. در مطالعه حاضر میزان کادمیوم «صفر» و میزان سرب «139-4/77» میکروگرم بر گرم در تاتو و «9/157-79» میکروگرم بر گرم در ریمل بود.
در مطالعه انجام‌شده توسط Sainio و همکاران برای تعیین غلظت فلزات سنگین و آرسنیک در محصولات آرایشی سایه چشم مشخص شد که بالاترین غلظت سرب در 6 نمونه مورد برسی برابر ppm 16 بود و بیشتر محصولات آزمایش‌شده حاوی مقادیری سرب بودند که مقدار آن از نتایج آنالیز نمونه‌های مطالعه حاضر، بیشتر بود (23). نتایج حاصل از مطالعهSainio و همکاران نشان داد که به‌طور متوسط غلظت سرب در نمونه‌های جامد بیشتر از نمونه‌های مایع است و در مجموع بیشترین غلظت سرب مربوط به تاتو با رنگ قهوه‌ای تیره و کد رنگ 071 به‌میزان 33/313 میکروگرم بر گرم بود.
نتایج مطالعه Al-dayel و همکاران در مورد سنجش غلظت فلزات سنگین در محصولات آرایشی- بهداشتی صورت نشان داد که غلظت سرب در نمونه‌های مورد مطالعه در محدوده 954-104 میکروگرم بر گرم و غلظت کادمیوم در آنها در گستره 5/68-4/12 میکروگرم بر گرم بود که با نتایج مطالعه حاضر متفاوت است (24).
دلیل وجود این اختلافات در مطالعات متعدد می‌تواند به‌دلیل نوع لوازم آرایشی مورد بررسی باشد. به‌علاوه محصولات آرایشی ساخت کشورهای مختلف غلظت‌های متفاوتی از فلزات سنگین دارند. همچنین یکی از متغیرهایی که در زمان نمونه‌برداری باید مدّ نظر قرار بگیرد، تاریخ ساخت محصول مورد بررسی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به اینکه لوازم آرایشی- بهداشتی در ایران به‌مقدار بسیار زیادی مورد استفاده قرار می‌گیرند و خطرات جدّی بر سلامتی انسان از جمله: اختلال در سیستم عصبی، بیماری‌های قلبی- عروقی و کلیوی و حتی انواع سرطان‌ها دارند (19) و با توجه به نتایج به‌دست آمده از این مطالعه، بایستی استفاده از این محصولات تحت کنترل باشد و لازم است سازمان‌های مسئول هنگام ورود این محصولات به کشور، آنالیزهای منظم برای سنجش مقدار فلزات سنگین این لوازم آرایشی انجام دهند. همچنین بهتر است غلظت فلزات سنگین اندازه‌گیری‌شده، بر روی بر چسب مشخصات لوازم آرایشی- بهداشتی ذکر شود تا مصرف‌کنندگان با اطلاع کافی محصول مدّ نظر خود را انتخاب نمایند.
نتیجه‌گیری
در این مطالعه میزان سرب در نمونه‌های ریمل و تاتوی ابرو بیشتر از مقدار توصیه‌شده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا بود؛ اما میزان کادمیوم در تمامی نمونه‌های ریمل و تاتوی ابرو در حد مجاز بود. با توجه به این که زنان باردار و کودکان از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر آلودگی با سرب و کادمیوم محسوب شده و با توجه به خاصیت تجمع‌پذیری زیستی این فلزات و افزایش روز افزون مصرف لوازم آرایشی بهداشتی، لزوم مداخلات برای کاهش استفاده از مواد آرایشی برای پیشگیری از تماس با این مواد و همچنین برای افزایش سطح آگاهی جامعه از خطرات پنهان استفاده از مواد آرایشی به‌خصوص در قشر جوان حس می‌شود.
تقدیر و تشکر
نویسندگان مقاله مراتب سپاس‌گزاری خود را از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند برای تأمین هزینه‌های اجرای طرح تحقیقاتی با کد 4422 اعلام می‌نمایند.
تضاد منافع:نویسندگان مقاله ابراز می دارند که در پژوهش حاضر هیچ گونه تضاد منافعی وجود نداشته است.
منابع:
1- Mansouri B, Maleki A, Mahmoodi M, Davari B, Shahsavari S. Risk Assessment of Heavy metals in lipstick and hair dye cosmetic products in Sanandaj. J Kurdestan Univ Med Sci. 2017; 22(3): 31-9. [Persian]
2- Nnorom IC, Igwe JC, Oji-Nnorom CG. Trace metal contents of facial (make-up) cosmetics commonly used in Nigeria. Afri Biotechnol. 2005; 4(10): 1133-8. DOI: 10.4314/ajb.v4i10.71343
3- Gondal MA, Seddigi ZS, Nasr MM, Gondal B. Spectroscopic detection of health hazardous contaminants in lipstick using laser induced breakdown spectroscopy. J Hazard Mater. 2010; 175(1-3): 726-32. DOI: 10.1016/j.jhazmat.2009.
4- Mousavi Z, Ziarati P, Shariatdoost A. Determination and safety assessment of lead and cadmium in eye shadows purchased in local market in Tehran. J Environ Anal Toxicol. 2013; 3(7): 193. DOI: 10.4172/2161-0525.1000193
5- Al-Saleh I, Al-Enazi S, Shinwari N. Assessment of lead in cosmetic products. Regul Toxicol Pharmacol. 2009; 54(2): 105-13. doi: 10.1016/j.yrtph.2009.02.005.
6- Umar MA, Caleb H. Analysis of metals in some cosmetic products in FCT abuja, Nigeria. Int J Res Cosmet Sci. 2013; 3(2): 14-8.
7- WHO. Environmental Health Criteria 165: Inorganic Lead. 2004. INCHEM, International Programmed on Chemical Safety. Available at: https://www.who.int/ipcs/publications/ehc/en/ Accessed March 11, 2018
8- al-Saleh I, Khalil MA, Taylor A. Lead, erythrocyte protoporphyrin, and hematological parameters in normal maternal and umbilical cord blood from subjects of the Riyadh region, Saudi Arabia. Arch Environ Health. 1995; 50(1): 66-73. DOI:10.1080/00039896.1995.9955014
9- Rothenberg SJ, Schnaas L, Salgado-Valladares M, Casanueva E, Geller AM, Hudnell HK, et al. Increased ERG a- and b-wave amplitudes in 7- to 10-year-old children resulting from prenatal lead exposure. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2002; 43(6): 2036-44.
10- Al-Ashban RM, Aslama M, Shah AH. Kohl (surma): a toxic traditional eye cosmetic study in Saudi Arabia. Public Health. 2004; 118(4): 292-8. DOI: 10.1016/j.puhe.2003.05.001
11- Hardy AD, Walton R, Vaishnav R. Composition of eye cosmetics (kohls) used in Cairo. Int J Environ Health Res. 2004; 14(1): 83-91. DOI: 10.1080/09603120310001633859
12- Hardy AD, Walton RI, Vaishnay R, Myers KA, Power MR, Pirrie D. Chapter 5 Egyptian eye cosmetics ("Kohls"): Past and present. Physical Techniques in the Study of Art, Archaeology and Cultural Heritage. 2006; 1(C): 173-203. DOI: 10.1016/S1871-1731(06)80006-0
13- Dwivedi RS. Lead Exposure alters the drug metabolic activity and the homeostasis of essential metal ions in the lenticular system of rat. Environ Pollut. 1996; 94(1): 61–6.
14- Papanikolaou NC, Hatzidaki EG, Belivanis S, Tzanakakis GN, Tsatsakis AM. Lead toxicity update. A brief review. Med Sci Monit. 2005; 11(10): RA329-36.
15- Bellinger DC. Teratogen update: lead and pregnancy. Birth Defects Res A Clin Mol Teratol. 2005; 73(6): 409-20. DOI:10.1002/bdra.20127
16- Ettinger AS, Hu H, Hernandez-Avila M. Dietary calcium supplementation to lower blood lead levels in pregnancy and lactation. J Nutr Biochem. 2007; 18(3): 172-8. doi: 10.1016/j.jnutbio.2006.12.007
17- WHO. Environmental Health–Criteria 3. World Health Organization Task Croup on Environmental Health–Criteria for Lead. 1977. Available at: http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc003.htm/ Accessed March 14, 2018
18- Vahid Dastjerdi M, Foroughi M, Mohammadi Moghadam F, Hassanzadeh A, Nourmoradi H. Studying the lead concentration rate in the most popular eye shadow cosmetics in Isfahan city, Iran. Sci Res. J Health Syst Res. 2012; 8(3): 487-92. [Persian]
19- Mohammadi M, Riyahi Bakhtiari A, Khodabandeh S. Determination of Cadmium and Lead Concentration in Cosmetics (Sunscreen, Lipstick and Hair Color). Iran J Health Environ. 2014; 6(4): 481-90. [Persian]
20- Malakootian M, Pourshaaban Mazandarany M, Eskandari M, Pourmahyabady R. Determination of lead concentration in solid and liquid lipsticks available in Iran-Kerman. Hormozgan Med J. 2012; 16(3): 241-6. [Persian]
21- Ayenimo JG, Yusuf AM, Adekunle AS, Makinde OW. Heavy metal exposure from personal care Products. Bull Environ Contam Toxicol. 2010; 84(1): 8-14. doi: 10.1007/s00128-009-9867-5.
22- Volpe MG, Nazzro M, Coppola R, Rapuano F, Aquino RP. Determination and assessments of selected heavy metals in eye shadow cosmetics from China, Italy, and USA. Microchem J. 2012; 101: 65-9. DOI: 10.1016/j.microc.2011.10.008
23- Sainio EL, Jolanki R, Hakala E, Kanerva L. Metals and arsenic in eye shadows. Contact Dermatitis. 2000; 42(1): 5–10.
24- Aldayel O, Hefine J, Alharbi KN, Al-Ajyan T. Heavy metals concentration in facial cosmetics. Nat Prod Chem Res. 2018; 6(1): 303. DOI: 10.4172/2475-7675.1000303
[1] نویسنده مسؤول؛ عضو مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثّر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
آدرس: خراسان جنوبی- بیرجند- خیابان غفاری- دانشگاه علوم پزشکی- دانشکده بهداشت
تلفن: 056232381661 نمابر: 5631631651+ پست الکترونیکی: maryam.khodadadi@gmail.com
آدرس: خراسان جنوبی- بیرجند- خیابان غفاری- دانشگاه علوم پزشکی- دانشکده بهداشت
تلفن: 056232381661 نمابر: 5631631651+ پست الکترونیکی: maryam.khodadadi@gmail.com
[2] عضو مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثّر بر سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
[3]کمیته تحقیقات دانشجویی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بیرجند، بیرجند، ایران
[4] Food and drug Administration
نوع مطالعه: مقاله اصیل پژوهشی |
موضوع مقاله:
بهداشت محيط
دریافت: 1397/3/29 | پذیرش: 1397/7/23 | انتشار الکترونیک: 1397/3/29
دریافت: 1397/3/29 | پذیرش: 1397/7/23 | انتشار الکترونیک: 1397/3/29
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
Attribution-NoneCommercial CC BY-NC