Abstract                                                                                                                                                                        Original Article

Epidemiological study of self-medication and its associated factors in visitors to Birjand pharmacies, 2015

Zoya Tahergorabi[1], Zahra Kiani[2], Mitra Moodi[3]

Background and Aim: Nowadays, scientific and industrial advances in medical field and pharmaceutics have provided access to various types of medications which, without proper monitoring, can lead to willful drug use. The present study aimed at determining self-medication epidemiology and its related factors in pharmacy visitors in Birjand in 2015.

Materials and Methods: This analytical descriptive study was conducted on 944 Birjand pharmacy visitors, using stratified randomized sampling in the winter and spring of 2015. The necessary data was obtained by means of a validated and reliable questionnaire. Then, it was fed into SPSS (V:19) software and was analysed using the statistical testes X² ,independent T, Mann Whitney, Kruskal-Wallis ,and Tukey at the significant level P<0.05.

Results: Mean age of the participants was 32.8 ± 10.8 years. Among them, 84.5% from whom 58% were men, expressed their inappropriate self-medication. Common cold, allergy (61.4%) and analgesics (43.9%) had the highest rate of use. Unavailability of physicians (33%), easy access to medications in pharmacies (44.5%) and similar prescriptions (30.6%) were the main reasons for inappropriate self- medication.

Conclusion: It was found that the inappropriate use of drugs, mainly in common cold, analgesic and antibiotic drugs, was high in the study population. The easy access to medicines pharmacies is probably the most important factor of the self medication.

Key Words: Self Medication, Drug, Epidemiology, Pharmacy Clients, Birjand

Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2016; 23(2): 158-169.

Received: January 25, 2016              Accepted: April 12, 2016  

مقاله اصیل پژوهشی

بررسی اپیدمیولوژیک خوددرمانی و عوامل مرتبط با آن
 در بین مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های سطح شهر بیرجند
 در سال 93-1394

زویا طاهرگورابی[4]، زهرا کیانی[5]، میترا مودی[6]

چکیده

زمینه و هدف: امروزه پیشرفت‏های علمی و صنعتی در زمینه پزشکی و داروسازی، امکان دسترسی به انواع داروها را فراهم آورده است. چنانچه این دسترسی با نظارت صحیح همراه نباشد، می‏تواند موجب مصرف خودسرانه داروها گردد. مطالعه حاضر با هدف تعیین اپیدمیولوژی خوددرمانی و عوامل مرتبط با آن در مراجعه‌کنندگان به داروخانه‏های سطح شهر بیرجند انجام شد.

روش تحقیق: این مطالعه توصیفی-تحلیلی، به‌روش نمونه‏گیری طبقه‏ای تصادفی بر روی 944 نفر از مراجعه‌کنندگان به داروخانه‏های شهر بیرجند در زمستان و بهار 1393-1394 انجام شد. داده‌ها با استفاده از پرسشنامه روا و پایا جمع‏آوری شد. داده‌ها پس از ورود به نرم‏افزار SPSS (ویرایش 19)، با کمک آزمون‏های آماری Chi-Square، t-test مستقل، Mann– Whitney، Kruskal– Wallis و Tukey در سطح معنی‏داری 05/0P< تجزیه و تحلیل شدند.

یافته‌ها: میانگین سنی افراد شرکت‌کننده 8/10±8/32 سال بود. 5/84% از افراد مصرف خودسرانه دارو را بیان کردند که 58% آنها مرد بودند. بیشترین مصرف خودسرانه مربوط به داروهای سرماخوردگی و حساسیّت (4/61%) و مسکّن‌ها (9/43%) بود. در بین شرکت‌کنندگان در مطالعه، 33% آنها عدم دسترسی به پزشک، 5/44% آنها دسترسی راحت به دارو توسط داروخانه و 6/30% آنها تجویز نسخه مشابه از سوی پزشک را از مهمترین دلایل مصرف نابجای دارو عنوان کردند.

نتیجه‌گیری:

مصرف نابجای دارو در جامعه مورد مطالعه بسیار بالا بوده که عمدتاً، در دسته داروهای سرماخوردگی، مسکن و آنتی بیوتیک می‌‌باشند. دسترسی آسان به دارو در داروخانه‌ها، احتمالاً مهم‌ترین عامل خوددرمانی محسوب می‌شود.

واژه‌های کلیدی: خوددرمانی، دارو، اپیدمیولوژی، مراجعه‌کنندگان داروخانه، بیرجند

مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. 1395؛ 23 (2): 158-169.

دریافت: 05/11/1394                   پذیرش: 24/01/1395

مقدمه

استفاده از دارو، یکی از حلقه‌های زنجیر درمان بیماری است. متخصصان علوم پزشکی بر این باورند که مصرف درست و اصولی دارو در بسیاری از موارد به بهبود بیماری می‌انجامد. امروزه پیشرفت‌های علمی و صنعتی در زمینه پزشکی و داروسازی، امکان دسترسی به انواع داروها را فراهم آورده است. چنانچه این دسترسی با برنامه‌ریزی و نظارت صحیح همراه نباشد، می‌تواند موجب مصرف بی‌رویه و نابه‌جای داروها گردد (1).

خوددرمانی به‌عنوان یکی از شایع‌ترین گزینه‌های انتخابی، به‌صورت استفاده از محصولات دارویی توسط بیمار برای درمان اختلالات یا علائم خودشناخته، انتخاب دارو توسط بیمار بعد از تشخیص اولیه به‌وسیله پزشک برای موارد مزمن بیماری یا عود آن و همچنین تجویز محصولات دارویی برای اعضای خانواده به‌ویژه شیرخواران، کودکان و افراد مسن تعریف می‌شود (2).

با وجود تلاش‌هایی که برای بهبود وضعیت خوددرمانی انجام می‌شود، این مسئله به‌صورت زنگ خطری در کل دنیا در حال افزایش است که ممکن است تهدیدی جدّی برای سلامتی افراد و جوامع بشری باشد (3). این میزان 68% در کشورهای اروپایی، 61% در مکزیک و 60-40% در ویتنام و در کشورهای در حال توسعه از جمله کویت 92% در بزرگسالان بیان شده است (4-6). میزان شیوع در کشورهای مجاور ایران، 63/51% در هند، 59% در نپال (7)، 3/81% در بنگلادش و 98% در دانشجویان فلسطینی گزارش شده است (8، 9). در پاکستان میزان خوددرمانی حدود 51% گزارش شده است (10).

سطوح بالای خوددرمانی با داروهای
(OTC) Over The Counter و درمان‌های جایگزین و مکمّل ((CAM) Complementary and Alternative Medications) در استرالیا و کشورهای قابل قیاس با آن گزارش شده است. وسیع‌ترین بررسی جمعیت استرالیای جنوبی در سال 2004، CAM را در 2/52% افراد پاسخ‌دهنده نشان داد که از این میزان، در 5/26% افراد، داروهای جایگزین و مکمل تجویز شده بود (11). بر طبق یک مطالعه مروری سیستماتیک، در ایران نیز در حدود 8/53% مطالعات، شیوع خوددرمانی را بالای 50% گزارش کرده بودند (12).

خوددرمانی در بین زنان، افراد جوان، کسانی که تنها زندگی می‌کنند، افراد با وضعیت اقتصادی- اجتماعی پایین و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن و روانی، شایع‌تر می‌باشد (13).

فواید فردی و اجتماعی بسیاری برای خوددرمانی نشان داده شده است. از جمله، خوددرمانی دسترسی سریع بیمار برای تهیه دارو را فراهم می‌سازد که اهمیت آن به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مشخص می‌شود؛ زیرا دسترسی به خدمات بهداشت عمومی، سخت‌تر از کشورهای پیشرفته است و تأخیر در دسترسی به دارو می‌تواند بیمار و کارآیی درمان وی را به مخاطره بیندازد. همچنین سهولت دسترسی به دارو می‌تواند در فراهم‌آوردن یک حمایت سایکولوژیک برای بیماران با بیماری مزمن و کاهش اضطراب آنان مؤثر باشد. از جنبه اجتماعی، خوددرمانی، بیماران را به سمت استقلال بیشتر در تصمیم‌گیری برای مدیریت مسائل کوچک بهداشتی سوق می‌دهد که با آگاهی مؤثّر بیمار در کنترل شرایط سلامت و بیماری‌اش به‌طور ایده‌آل مطابقت دارد. از جنبه اقتصادی نیز به اجتناب از مشاوره‌های پزشکی غیر ضروری کمک می‌نماید و هزینه‌های برنامه‌های بهداشتی مبتنی بر جامعه را کاهش می‌دهد (2).

با وجود فواید ذکرشده، خوددرمانی می‌تواند با خطراتی برای بیماری که خوددرمانی می‌کند و در مواردی در سطح جامعه، همراه باشد. از جمله خطرات خوددرمانی می‌توان به خودتشخیصی غیرصحیح و مشکلات اساسی سلامتی متعاقب آن، عدم دریافت توصیه‌های فوری پزشکی، عوارض جانبی نادر ولی شدید، ناموفق‌بودن در شناخت کنترااندیکاسیون‌ها و تداخلات بالقوّه دارو- دارو و دارو- غذا (تداخل دارویی به‌صورت تغییر اثر یک دارو به‌وسیله تجویز قبلی همزمان دارو یا غذای دیگر تعریف می‌شود)، روش نادرست تجویز، دوزاژ ناکافی، خطر وابستگی یا سوء مصرف دارو، نگهداشتن دارو در شرایط نادرست و انتخاب نادرست درمان اشاره نمود. در سطح جامعه نیز خوددرمانی نادرست، یک افزایش در بیماری القاشده توسط دارو تولید می‌کند که با افزایش بعدی در هزینه‌های بهداشت عمومی همراه است (2).

با توجه به شیوع بالای خوددرمانی در سراسر دنیا و در کشور ایران و عوامل و خطرات متعدّد مرتبط با آن، انجام مطالعه در این زمینه ضروری به‌نظر می‌رسد. طبق بررسی‌های محقّقان این مطالعه، بررسی جامعی در زمینه اپیدمیولوژی خوددرمانی در سطح بیرجند انجام نشده است؛ بنابراین مطالعه حاضر با هدف تعیین اپیدمیولوژی خوددرمانی و عوامل مرتبط با آن در مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های سطح شهر بیرجند انجام شد.

روش تحقیق

این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی بود که در زمستان و بهار سال 1394-1393 بر روی مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های شهر بیرجند انجام گرفت. پس از هماهنگی با مسئولین معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شهر بیرجند و مسئولین فنی داروخانه‌ها، شرکت‌کنندگان در مطالعه از بین مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌ها انتخاب شدند. سپس به‌صورت نمونه‌گیری در دسترس برای مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌ها، پرسشنامه مورد نظر تکمیل شد. لازم به ذکر است فقط افرادی وارد مطالعه شدند که بدون نسخه پزشک اقدام به تهیه دارو می‌کردند.

در این مطالعه از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای تصادفی‌شده استفاده شد. ابتدا شهر بیرجند بر اساس خصوصیات جغرافیایی و اقتصادی- اجتماعی، به چهار منطقه شمال، جنوب، شرق و غرب تقسیم شد و هر یک از این مناطق به‌عنوان یک طبقه در نظر گرفته شد. در هر منطقه 5داروخانه بر اساس لیست داروخانه‌های آن منطقه به‌صورت سیستماتیک مشخص شد. در هر داروخانه نیز برای 40-50 نفر مراجعه‌کننده به داروخانه، پرسشنامه تکمیل شد.

براساس فرمول برآورد نسبت (فرمول 1) و بر اساس نتایج مطالعه جلیلیان و همکاران (1) با 32/0P= و 04/0d=، حجم نمونه ابتدایی 521 نفر برآورد شد. با درنظر گرفتن ضریب اصلاح روش نمونه‌گیری خوشه‌ای 8/1، حجم نهایی 938 نفر برآورد شد که برای اطمینان 950 نفر مدّ نظر قرار گرفت. در نهایت برای 945 نفر پرسشنامه تکمیل شد؛ ولی به‌دلیل نقص در یک پرسشنامه، تجزیه و تحلیل نهایی بر روی 944 پرسشنامه انجام گرفت.

فرمول (1):

شرکت‌کنندگان در مطالعه در زمینه چگونگی انجام طرح، محرمانه‌بودن اطلاعات و هدف از انجام این طرح توجیه شدند؛ همچنین تمام شرکت‌کنندگان با تمایل وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه، پرسشنامه کتبی بود. پرسشنامه، با استفاده از دو روش «خودایفا» برای شرکت‌کنندگان باسواد و «مصاحبه» برای افراد بی‌سواد تکمیل گردید.

ابزار جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت پرسشنامه‌ای خودساخته شامل دو بخش بود. بخش اول شامل 10سؤال در رابطه با اطلاعات دموگرافیک شامل: سن، تعداد فرزندان، جنس، تحصیلات، وضعیت تأهّل، شغل، نوع بیمه، وضعیت بیمه تکمیلی، رضایت از بیمه و ارزیابی فرد از میزان درآمد خانواده بود. بخش دوم پرسشنامه شامل یک سؤال آگاهی در مورد خوددرمانی، 10 سؤال نگرش و باورهای افراد در مورد خوددرمانی، 11 سؤال در مورد علل خوددرمانی و 5سؤال در مورد عملکرد فرد نسبت به مصرف دارو و خوددرمانی بود.

سؤالات نگرش بر اساس مقیاس لیکرت سه‌تایی شامل: «موافق»، «نظری ندارم» و «مخالف» طراحی شد که نمره بین 1 تا 3 را به خود اختصاص می‌داد. برای تعیین روایی محتوایی و تعیین(CVI) Content Validity Index  و
(CVR) Content Validity Ratio، پرسشنامه توسط ده نفر از اعضای هیأت علمی دانشگاه در گروه فارماکولوژی، فیزیولوژی، بهداشت و پرستاری تکمیل شد. بدین ترتیب CVR پرسشنامه 77/0 و CVI آن 93/0 به‌دست آمد. پس از اعمال نظرات اعضای هیأت علمی، پرسشنامه نهایی توسط 20 نفر از افراد مشابه نمونه مورد مطالعه، تکمیل و آلفای کرونباخ 84/0 به‌دست آمد.

داده‌ها پس از جمع‌‌آوری در نرم‌افزار SPSS (ویرایش 19) وارد شد و با استفاده از آزمون‌های آماری Chi-Square،
t-test مستقل، Mann– Whitney، Kruskal– Wallis و Tukey در سطح 05/0=α تجزیه و تحلیل گردید.

یافته‌ها

میانگین سنی افراد شرکت‌کننده در مطالعه 8/10±8/32 سال و میانگین تعداد فرزندان 54/1±78/1 نفر بود. 531 نفر (2/56%) از شرکت‌کنندگان مرد و 688 نفر (9/72%) متأهّل بودند. از نظر سطح تحصیلات 25 نفر (6/25%) بی‌سواد، 160 نفر زیردیپلم (9/16%)، 283 نفر (30%) دیپلم و 461 نفر (9/48%) دارای تحصیلات دانشگاهی بودند؛ 15 نفر (6/1%) نیز تحصیلات خود را بیان نکردند. شغل 299 نفر (7/31%) آزاد بود؛ تعداد 159 نفر (8/16%) خانه‌دار، 244 نفر (6/25%) کارمند و 137 نفر (6/14%) دانشجو بودند؛ 107 نفر (3/11%) نیز شغل خود را ذکر نکردند.

 از نظر نوع بیمه، 459 نفر (6/48%) بیمه تأمین اجتماعی، 240 نفر (4/25%) بیمه خدمات درمانی، 68 نفر (3/7%) بیمه نیروهای مسلح، 92 نفر (7/9%) بیمه روستایی و 22 نفر (3/2%) بیمه سلامت داشتند؛ 21 نفر (2/2%) از سایر بیمه‌ها استفاده می‌کردند و 42 نفر (5/4%) نیز بدون بیمه بودند. 579نفر (1/35%) بیمه تکمیلی داشتند. 537نفر (9/56%) از بیمه خود رضایت داشتند.

از نظر مهمترین راه‌های انتخاب درمان در صورت بیمارشدن، 698 نفر (9/73%) مراجعه به پزشک، 197نفر (9/20%) استفاده از داروهای گیاهی و درمان‌های خانگی و 121 نفر (8/12%) مراجعه به داروخانه و گرفتن دارو را گزارش کردند. 155 نفر (16%)، ایجاد عارضه جانبی در اثر استفاده از دارویی خاص را گزارش کردند که بیشترین عارضه مربوط به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در 28 نفر (18%) و داروهای مسکن و اعصاب در 26 نفر (8/16%) بود.

یافته‌های مطالعه نشان داد که 5/84% از افراد مورد مطالعه، دارو را به‌صورت خودسرانه و بدون تجویز پزشک مصرف می‌کردند. بیشترین مصرف خوددرمانی مربوط به داروهای سرماخوردگی و حساسیّت (61%)، مسکن‌ها و ضدّ دردها (9/43%) و آنتی‌بیوتیک‌ها (7/28%) بود (جدول 1).

جدول 1- توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب نوع دارو در افراد مورد مطالعه

افراد مورد مطالعه، مهمترین دلایل خوددرمانی را دسترسی سریع و راحت به دارو در داروخانه‌ها (5/44%)، عدم دسترسی به پزشک (33%) و عدم استطاعت مالی برای پرداخت حق ویزیت (8/30%) بیان کردند (جدول 2).

توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب متغیرهای سن، جنس، تحصیلات، شغل و تأهّل نشان داد که در گروه سنی 30 سال و کمتر (86%)، جنس مرد (4/85%)، افراد بی‌سواد (92%)، خانه‌دار (8/86%) و مجرّد (6/87%)، میزان خوددرمانی بیشتر بود؛ ولی از لحاظ آماری معنی‌دار نبود. توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب ارزیابی افراد از میزان درآمد، معنی‌دار بود (009/0=P) و افرادی که ارزیابی آنها از میزان درآمدشان ضعیف بود، میزان خوددرمانی در آنها بیشتر بود (جدول 3).

جدول 2- توزیع فراوانی علل خوددرمانی در افراد مورد مطالعه

جدول 3- توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب متغیّرهای دموگرافیک در افراد مورد مطالعه

در جدول 4 نیز توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب نوع بیمه و بیمه تکمیلی نشان داده شده است.

نتایج در مورد مهمترین منبع کسب اطلاعات نشان داد که 8/69% افراد، اطلاعات لازم در مورد نحوه مصرف داروها را از پزشک معالج و 5/27% از داروخانه به‌دست می‌آوردند. این در حالی بود که فقط 2/36% افراد بیان کردند که علاوه بر نحوه مصرف دارو، در مورد عوارض مصرف دارو نیز به آنها اطلاعات داده شده است. بررسی میزان آگاهی افراد از داروهای پیشخوان نشان داد که 4/75% افراد مورد مطالعه از داروهای پیشخوان (OTC) آگاهی نداشتند.

میانگین نمره نگرش و باورهای افراد نسبت به مصرف دارو 9/3±20 از 30 نمره بود. مقایسه میانگین نمره نگرش و باورهای افراد نسبت به مصرف دارو بر حسب متغیّرهای جنس (003/0=P)، تحصیلات (03/0=P)، شغل (013/0=P)، بیمه (018/0=P) و رضایت از بیمه معنی‌دار شد. آزمون تعقیبی Tukey اختلاف معنی‌داری بین میانگین نمره نگرش افراد زیر دیپلم و دانشگاهی (02/0=P)، افراد خانه‌دار با گروه کارمند و بازنشسته (006/0=P) و افراد دارای بیمه خدمات درمانی با بیمه روستایی (012/0=P) و بدون بیمه (021/0=P) نشان داد (جدول 5).

جدول 4- توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب نوع بیمه و بیمه تکمیلی در افراد مورد مطالعه

جدول 5- مقایسه میانگین نمره نگرش و باورهای فرد نسبت به مصرف داروها بر حسب متغیّرهای جنس، شغل، بیمه و رضایت از بیمه

     *آزمون Mann– Whitney                   ** آزمون Kruskal– Wallis

بحث

خوددرمانی به‌طور گسترده‌ای در سراسر دنیا و به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه مشاهده می‌شود (14). اگرچه استفاده از دارو، یکی از حلقه‌های اصلی زنجیره درمان بیماری است و متخصصان علوم پزشکی معتقدند که مصرف درست و اصولی دارو در بسیاری از موارد به بهبود بیماری می‌انجامد، اما مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو به‌دلیل عوارض جانبی، خطرات و هزینه‌های سنگین آن در بودجه دارویی کشور، شرکت‌های بیمه و برای افراد جامعه، از معضلات عمده سیستم بهداشتی و درمانی کشور محسوب می‌شود (1). از این رو بررسی وضعیت خوددرمانی در جوامع مختلف، ضروری به‌نظر می رسد.

نتایج این مطالعه نشان داد که 5/84% از مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌ها در طی یک‌سال گذشته خوددرمانی داشتند. مطالعه طبیعی و همکاران (1391) نیز نشان داد که 7/86% از دانشجویان دانشگاه‌های بیرجند خوددرمانی داشتند (15). مقایسه نتایج این دو مطالعه در شهر بیرجند بیانگر این مطلب است که میزان خوددرمانی در این شهر در مقایسه با مطالعات انجام شده در سایر نقاط ایران از جمله تبریز (1387)(16) همدان (1392)(1)، اراک (1388)(17) و زرندیه (1390)(18) بالاتر است.

شقاقی و همکاران در یک مرور سیستماتیک، میزان خوددرمانی در مطالعات انجام‌شده در ایران را بین 91%- 3/8% و در مطالعات خارج از ایران این میزان را بین 98%- 5/8% گزارش نمودند. در مجموع، این مطالعه مروری بیان کرد که شیوع خوددرمانی در 8/53% از مطالعات، از 50% بیشتر بود (12).

 نگاهی اجمالی به آمارها نشان می‌دهد که مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو اگرچه گسترش جهانی دارد، در ایران نیز ابعاد گسترده‌ای دارد و به‌عنوان یکی از چالش‌های عمده بخش بهداشت و درمان کشور بایستی مورد توجه قرار گیرد. همچنین شیوع خوددرمانی به‌دلیل تعاریف مختلف از خوددرمانی به‌خصوص از نظر دوره زمانی که به خوددرمانی اختصاص داده شده است، ویژگی‌های فرهنگی منطقه‌ای که خوددرمانی در آن بررسی شده است و نوع روش مطالعه، نمی‌تواند در مطالعات مختلف با هم مقایسه شود.

توزیع فراوانی خوددرمانی بر حسب متغیرهای سن، جنس، تحصیلات، شغل و تأهل در این مطالعه نشان داد که در گروه سنّی 30 سال و کمتر (86%)، جنس مرد (4/85%)، افراد بی‌سواد (92%)، خانه‌دار (8/86%) و مجرّد (6/87%)، میزان خوددرمانی بیشتر بود؛ ولی از لحاظ آماری معنی‌دار نبود. توزیع فراوانی خوددرمانی برحسب ارزیابی افراد از میزان درآمد معنی‌دار بود (009/0=P)؛ به‌ طوری که افرادی که ارزیابی آنها از میزان درآمدشان ضعیف بود، میزان خوددرمانی در آنها بیشتر بود. همچنین افرادی که دارای بیمه روستایی بودند و بیمه تکمیلی نداشتند، خوددرمانی بیشتر داشتند.

در مطالعهKeshari  و همکاران (2014)، خوددرمانی در مردان بیشتر از زنان بود (19)؛ اما در مطالعه Sawalha (2009) خوددرمانی در زنان بیشتر از مردان بود (9). صاحبی و همکاران (1387)، در مطالعه بر روی مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های شهر تبریز نشان دادند که در گروه سنّی بالای 30 سال، دیپلم، متأهل، خانه‌دار و بیکار، میزان خوددرمانی بالاتر بود؛ هرچند از لحاظ آماری معنی‌دار نبود (16). در مطالعه قانعی و همکاران (1392) نیز گروه سنّی تفاوت معنی‌داری نداشت (20). آصف‌زاده و همکاران (1380) در مطالعه خود نیز نشان دادند که در افرادی که بیمه روستایی داشتند، خوددرمانی بیشتر بود (21). همچنین طبیعی و همکاران (1391) نشان دادند در دانشجویانی که بیمه نیروهای مسلح و بیمه روستایی داشتند، میزان خوددرمانی بالاتر بود (15).

یکی از دلایل ارتباط بین نوع بیمه و به‌خصوص داشتن بیمه تکمیلی با میزان خوددرمانی را می‌توان به نوع و میزان تعهدات و خدمات بیمه‌های مختلف در قبال افراد بیمه‌شده نسبت داد؛ به‌ طوری که در افرادی که بیمه تکمیلی دارند، چون هزینه ویزیت پزشک و دارو توسط بیمه پرداخت می‌شود، بنابراین افراد به پزشک مراجعه می‌کنند و طبق تجویز پزشک دارو را خود تهیه کرده و مصرف می‌نمایند؛ بنابراین میزان خوددرمانی کمتر است. 

در مطالعه حاضر، بیشترین مصرف خوددرمانی مربوط به داروهای سرماخوردگی و حساسیت، مسکّن‌ها و ضدّ دردها و آنتی‌بیوتیک‌ها بود. مطالعه جلیلیان در همدان (1392) نشان داد که مسکّن‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای سرماخوردگی، بیشترین داروها برای خوددرمانی در بین مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های استان همدان بودند (1). در مطالعه صاحبی بر روی مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های شهر تبریز نیز از بین داروهای ^[7]OTC، مسکّن‌ها و از بین داروهای POM^[8]، آنتی‌بیوتیک‌ها بیشترین میزان خوددرمانی را به خود اختصاص دادند (16) که با یافته‌های مطالعه حاضر همخوانی دارد. در مطالعه Imtiaz و همکاران (2013)، شایع‌ترین داروی خوددرمانی در سرماخوردگی (87%)، سردرد (82%) و سایر داروها (83%) بیان شد (22). در مطالعه Gaddam (2012) نیز سرماخوردگی (74/92%)، سردرد و تب (93/83%) شایع‌ترین دلایل خوددرمانی ذکر شد (23). شرکت‌کنندگان در مطالعه Bollu و همکاران (2014) اظهار داشتند که بیماری‌هایی از جمله تب، درد بدن، سرماخوردگی، سرفه، سردرد، اسهال، استفراغ، درد معده، مشکلات گوارشی و بیماری‌های آلرژیک جزء بیماری‌های خفیفی هستند که نیاز به مداخله پزشک ندارند (24).

 مصرف بالای داروهای سرماخوردگی، حساسیّت، مسکّن‌ها و ضدّ دردها در مطالعه حاضر شاید به این دلیل باشد که افراد مورد مطالعه نیز این بیماری‌ها را جزء بیماری‌های خفیف و جزئی در نظر گرفته‌اند که نیازی به ویزیت پزشک ندارد؛ حال آنکه این بیماری‌های خفیف و جزئی در صورت عدم تشخیص صحیح می‌توانند منجر به بیماری‌های جدّی شوند. 

آنتی‌بیوتیک‌ها از مهمترین داروهایی هستند که اگر هنگام نیاز بدن تجویز نشوند، علاوه بر عوارض خطرناک و گاه کشنده، باعث ایجاد مقاومت میکروبی می‌شوند و در صورتی‌که اقدام جدّی صورت نگیرد ممکن است به شرایطی مشابه قرن نوزدهم برگردیم. در آن زمان، جراحی‌های ساده، به‌دلیل عفونت باعث مرگ می‌شد. همچنین ممکن است در آینده‌ای نزدیک دیگر نتوان درمان سرطان و پیوند اعضاء را هم انجام داد. در سال 2014 سازمان بهداشت جهانی از مقاومت دارویی در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها به‌عنوان یک تهدید بزرگ جهانی نام برده است. با توجه به بروز مقاومت‌های میکروبی به‌دنبال مصرف بی‌رویه و نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها در سراسر دنیا و در ایران که شانزده‌‌برابر استاندارد جهانی است و نیز با توجه به اینکه مصرف آن در بیرجند نیز در رده سوم مصرف داروهای خوددرمانی می‌باشد، تأکید و آموزش در مورد مصرف منطقی داروها حائز اهمیت است (25). 

نتایج در مورد مهمترین منبع کسب اطلاعات نشان داد که 8/69% افراد، اطلاعات لازم در مورد نحوه مصرف داروها را از پزشک معالج و 5/27% از داروخانه به‌دست می‌آوردند؛ این در حالی بود که فقط 2/36% افراد بیان کردند که علاوه بر نحوه مصرف دارو، در مورد عوارض مصرف دارو نیز به آنها اطلاعات داده شده است.

بررسی میزان آگاهی افراد از داروهای پیشخوان نشان داد که 4/75% افراد مورد مطالعه از داروهای پیشخوان (OTC) آگاهی نداشتند. همچنین میانگین نمره نگرش و باورهای افراد نسبت به مصرف دارو 9/3±20 از 30 نمره بود. مقایسه میانگین نمره نگرش و باورهای افراد نسبت به مصرف دارو بر حسب متغیرهای دموگرافیک نیز نشان داد که میانگین نمره نگرش مردان از زنان، افراد دانشگاهی از زیردیپلم و بیسواد و نیز افرادکارمند و بازنشسته از افراد خانه‌دار بیشتر بود.

آگاهی اغلب بیماران در مورد داروهایشان براساس ارتباط پزشک با بیمار در مراجعه به پزشک حاصل می‌شود. در این مطالعه نزدیک به 70% افراد اطلاعات لازم در مورد نحوه مصرف داروها را از پزشک معالج به‌دست آورده بودند، ولی 4/75% آنها آگاهی مناسبی نداشتند؛ بنابراین می‌توان گفت که ارتباط پزشک-بیمار اغلب ضعیف بوده است.

در مطالعات نشان داده شده است که پزشکان به‌طور متوسط چهار دقیقه برای ویزیت هر بیمار اختصاص می‌دهند؛ حتی نیمی از بیماران فرصت سؤال‌کردن از پزشک در مورد نحوه مصرف داروهایشان را نمی‌یابند. این ارتباط ضعیف و نامناسب پزشک- بیمار، باعث عملکرد نامناسب در مصرف دارو می‌گردد (26).

 نتایج این مطالعه نشان داد که نقش داروخانه‌ها در مورد اطلاع‌رسانی و آموزش در مورد نحوه مصرف داروها و به‌ویژه عوارض داروها ضعیف می‌باشد؛ بنابراین برگزاری کارگاه‌های آموزش مداوم برای داروسازان و پرسنل داروخانه‌ها به‌منظور تأکید هرچه بیشتر در زمینه آموزش به مراجعه‌کنندگان در زمینه نحوه مصرف داروها و عوارض احتمالی، ضروری به‌نظر می‌رسد.

عوامل اجتماعی و جمعیتی مانند تحصیلات و شغل ممکن است بر نگرش‌ها و اعتقادات افراد در مورد مصرف داروها اثرات مهمی داشته باشد. همچنین تصورات و باورهای نادرست افراد در مورد داروها نیز می‌تواند در نوع نگرش افراد تأثیرگذار باشد. این تصوّرات و باورهای نادرست می‌تواند از منابع کسب اطلاعاتی غیر معتبر مانند سایت‌های نامعتبر اینترنت، دوستان و نزدیکان و غیره باشد؛ بنابراین افراد بایستی سعی کنند از منابع اطلاعاتی معتبر به‌ویژه پزشکان معالج و داروخانه‌ها اطلاعات صحیح در مورد نحوه مصرف دارو و عوارض داروها را کسب نمایند. از عوامل تأثیرگذار دیگر بر باورها و نگرش افراد می‌توان به فرهنگ هر منطقه اشاره کرد؛ به طوری که در بعضی از مناطق توجه خاصی به مصرف داروهای گیاهی و استفاده از طب سنتی برای درمان بیماری‌ها وجود دارد و به سایر افراد توصیه می‌شود. در این مطالعه نیز 21% افراد از داروهای گیاهی و درمان‌های خانگی استفاده می‌کردند.

در تمام موارد گفته شده، بر ضرورت آموزش همگانی به سطوح مختلف جامعه در مورد درمان صحیح و به‌موقع بیماری‌ها و استفاده صحیح از داروها از طریق رسانه‌های گروهی به‌ویژه صدا و سیمای محلی، روزنامه‌ها و آموزش مداوم به پرسنل و کادر بهداشت و درمان به‌ویژه پزشکان و کارکنان داروخانه‌ها از طریق دانشگاه علوم پزشکی، تأکید می‌شود.

نتیجه‌گیری

نتایج مطالعه نشان داد که خوددرمانی در جامعه مورد مطالعه بسیار بالا و آگاهی در مورد داروهای OTC پایین بود که به‌صورت زنگ خطری بایستی مورد توجه مسؤولین امر قرار گیرد.

، ، مصرف نابجای دارو در جامعه مورد مطالعه بسیار بالا بود که عمدتاً، مربوط به دسته داروهای سرماخوردگی، مسکن و آنتی‌بیوتیک بود. دسترسی آسان به دارو در داروخانه‌ها، احتمالاً مهم‌ترین عامل خوددرمانی محسوب می‌شود.

تقدیر و تشکر

این مقاله برگرفته از طرح تحقیقاتی با کد 1042 و کد اخلاق Ir.bums.1394.158 می‌باشد. نویسندگان مقاله مراتب تقدیر و تشکر خود را از معاونت محترم تحقیقات و فنآوری دانشگاه علوم پزشکی بیرجند به خاطر حمایت‌های مالی‌شان ابراز می‌دارند. همچنین از کلیه افراد شرکت‌کننده در مطالعه، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌گردد.